Hugur - 01.01.2008, Page 83

Hagtextinn
81
Því er þannig háttað að á milli hugtaka eru rakatengsl en ekki orsakatengsl. Og
ekki er hægt að tala um orsök og afleiðingu nema almenn lögmál komi við sögu,
segir Winch. Því er tómt mál að leita almennra félagslegra lögmála (Winch 1958).
Þá kenningu studdi von Wright þeim rökum að það sé skilgreiningaratriði um
breytni að hún byggi á tilefnum en ekki orsökum. Tilefnin eða ástæðurnar íyrir
athöfnum okkar eru nefnilega röktengd sjálfum athöfnunum. An tilefnis engin
athöfn, án mögulegrar athafnar ekkert tilefni! Von Wright hefði að öllum lík-
indum tekið undir þetta slagorð með glöðu geði. Hann sagði að ekki væri til nein
athöfn án ástæðu og ástæðan gerir athöfnina að því sem hún er. Ef læknirinn slær
á hnéskel mína með þeim afleiðingum að ég sparka í hann þá er sparkið skilyrt
viðbragð, ekki athöfn. Sparki ég í hann vegna þess að ég er reiður út í hann vegna
þess að hann blekkti mig þá er sparkið athöfn, tilefnið (reiði-vegna-blekkingar)
gerir sparkið að athöfn. Um leið get ég ekki talist hafa ætlun til athafnar nema ég
reyni að framkvæma hana svo fremi ég geti það (sé ég rígbundinn þá get ég lítið
gert til að framkvæma þá mögulegu ætlun mína að losna úr fjötrunum). Stundum
uppgötvum við að við töldum okkur ranglega hafa tiltekna ætlun vegna þess að
við breytum ekki í samræmi við hana þegar tækfæri gefst. Þá kunnum við að segja:
„ég hélt ég vildi fara til Bifrastar en þegar til kastanna kom þá uppgötvaði ég að
mig langaði eiginlega ekki til þess“. Án tilefnis engin athöfn, án mögulegrar at-
hafnar ekkert tilefni! Séu rakatengsl, ekki orsakatengsl, milli tilefna og athafna þá
er viljinn á vissan hátt frjáls. Og þá er greining á hugtökum leiðin til að skilja
athafnir. Gagnstætt því mun leit að almennum lögmálum sem skýra athafnir leiða
okkur á villigötur. Von Wright greinir á milli ætlanaskýringa og lögmálsskýringa.
Lítum á dæmi um hið fyrrnefnda: Við skýrum hvers vegna Gunni hleypur á
harðaspretti eftir strætó með því að vísa til a) þeirrar ætlunar hans að reyna að ná
strætisvagninum, og b) skilnings hans á aðstæðunum. Hann skilur aðstæðurnar
þannig að það að hlaupa hratt sé leiðin til að ná vagninum. Athugið að við þurfúm
ekki að vísa til almennra lögmála til að skilja athöfn Gunna, samanber þá staðreynd
að við skiljum gerðir manna sem fela gull á ófriðartímum án þess að þekkja Gres-
hamslögmálið. Athugið líka að við verðum að taka skilning Gunna á athöfninni
og aðstæðunum með í reikninginn (von Wright 1971, 83-131). Við verðum svo að
segja að vera sýndarþátttakendur í athöfn hans, sjá þær með augum hans, samanber
kenningu Winch. Veitið því h'ka eftirtekt að þessi kenning kann að skýra hvers
vegna kenningin um skynsamlegt val er í reynd greining á hugtakinu um athöfn
(nánar um þá kenningu síðar). Einnig ber að hafa hugfast að þótt skilnings-
félagsfræðingurinn telji að lögmálsskýringar skipti litlu í félagsvísindum þá ein-
blínir hann ekki á hið einstaka. Ekki þýðir að athuga ætlanir manna í sértekningu
frá atferlismynstrum. Sú ætlun að máta andstæðinginn verður ekki skilin nema
menn þekki reglurnar sem stjórna taflmennsku. Ætlun og breytni eru samofin.
Tafl verður svo ekki skilið nema menn þekki reglur og hugtök sem stjórna keppn-
um. Reglurnar eru ennfremur óskiljanlegar nema í samhengi við önnur reglu- og
atferhskerfi. Skilningshagfræði þyrfti því að setja greiningu sína á reglukerfi til-
tekins hagkerfis í samhengi við reglukerfi sem ekki eru hagræns eðhs. Það fylgir