Hugur - 01.01.2008, Side 115

Sjálfstað hugsun og rýnandi rannsókn
113
Á þessu eru margháttaðar skýringar, en tilgáta mín er sú að djúpstæður skortur á
raunverulegum skilningi á tengslum orða og athafna, og þar með á eðli þekkingar,
sé ein af þeim mikilvægari. Lausnin felst að mínu mati í að útfæra nýjar leiðir í
þekkingarsköpun og -miðlun. Færa þarf þekkingarvinnsluna út á akurinn með
ástundun þess sem á ensku nefnist action research og hefur verið þýtt á íslensku
sem starfendarannsóknir, en ég kýs að nefna hér gerendarannsóknir.
Kennarar starfa samkvæmt ákveðnum grundvallarsjónarmiðum til menntunar
og í umhverfi sem er mótað af þessum sjónarmiðum. Þeir fara ósjaldan á námskeið
þar sem þeim er sagt að þessar hugmyndir séu úreltar, gamaldags og að þeir þurfi
að breyta öllu. Sumir kennaranna bregðast illa við og vilja halda í það gamla, aðrir
bregðast jákvætt við og eru sammála námskeiðsmönnum. Þegar komið er aftur í
gamla umhverfið er samt nánast útilokað að breyta neinu, breytingar verða litlar
og yfirborðskenndar; allt fer í sama farveg. Námskeiðshaldarar, sem eru „fagrar
sálir“ í skilningi Hegels (með fagrar áætlanir en lítinn vilja til athafna) hneykslast
um stund á kennurunum og halda svo nýtt námskeið. Það er ekki ólíklegt að
námskeiðsmenn hafi á réttu að standa og byggi þekkingu sína á traustum rann-
sóknum. Kennararnir eru hins vegar firrtir þekkingunni, hún er ekki niðurstaða
sjálfstæðrar hugsunar og rýnandi rannsókna þeirra sjálfra. Samband námskeiðs-
haldara og kennara er hliðstætt sambandi kennaranna og nemenda þeirra. Hver
hópur á sér ákveðna grundvallarheimspeki og býr yfir ákveðinni þekkingu, en, og
þetta verður að teljast fremur kaldhæðnislegt, það er vafa undirorpið hversu mikið
af þessari þekkingu færist á milli hópanna.9
Brasilíski menntafrömuðurinn Paolo Freire (1921-1997) setti í riti sínu Kennslu-
frœði hinna undirokuðu fram kenningu um tengsl menntunar og kúgunar.10 Um er
að ræða áhrifamikla hugmynd sem á um margt við skóla á Islandi og víða um
heim. Kenning Freires fjallar um það hvernig sjálfstæðisbarátta verður um leið að
vera menntabarátta; og öll menntabarátta er ákveðin sjálfstæðisbarátta. Freire
barðist íyrir menntun og réttindum kúgaðra smábænda í Brasilíu og var í kjölfarið
sendur í údegð. Hugmyndir hans eiga rætur í marxisma, frelsunarguðfræði, tilvist-
arstefnu og fyrirbærafræði. Gerendarannsóknir fela í sér að þekkingaröflunin
verður að pólitískri athöfn. Samkvæmt Freire er samband kúgaðra og kúgara
þannig að virkni, sjálfstæði og frelsi er tekið frá hinum kúgaða og þar með er hann
sviptur mennsku sinni. Þessi svipting nær inn í grunngerð persónuleikans og
mótar alla lífssýn hins undirokaða. Þannig nægir ekki að fjarlægja ofbeldi kúgarans,
heldur þarf hinn kúgaði að fæðast til nýrrar vitundar. Það frumlega í hugsun
Freires er að hann telur að kennslufræði og þátttaka undirokaðra í virkum rann-
sóknum sé grundvallaratriði í að þeir nái sjálfstæðum tökum á h'fi sínu. Hann gerir
grein fyrir því sem hann kallar „innlagnar“-kennslufræði (banking education) og
skólaþróun", Netla - Veftímarit um upfeldi og menntun 2003, http://netla.khi.is/greinar/2003/
004/index.htm (sótt 20. janúar 2008).
9 Umfjöllun i svipuðum nótum má finna í Eliot Eisner, „Educational Reform and the Ecology
of Schooling", í Allan C. Ornstein o.fl. (ritstj.), Contemporary Issues in Curricu/um, London:
Allyn and Bacon 1995, s. 403-415.
10 Paolo Freire, Pedagogy of tbe Oppressed, þýð. Myra Bergman, London: Penguin 1996.