Hugur - 01.01.2008, Side 125

Menntun, sjálfsproski og sjálfshvörf
123
Heilmikið er fjallað um sjálfshvörf í sjálfshjálparritum af ýmsu tagi, sem og í
bókum um ávanahegðun og ráð við henni. Þá ber sjálfshvörf einatt á góma í
skrifum um fullorðinsfræðslu þar sem forsendan virðist sú að gömlum hundum
verði ekki kennt að sitja nema sjálfskennd þeirra sé breytt í leiðinni (sjá t.d. Ten-
nant, 2000). Miklu minna hefur verið skrifað um sjálfshvörf í hefðbundnum
menntunarfræðum; mig uggir að nemendur geti auðveldlega komist í gegnum
kennaranám án þess að lesa staf um slík efni. Eg ætla hvorki að stunda hreina
menntunarfræði né hreina heimspeki á þessum blöðum heldur nýta mér ísulls-
aðferð sem ég hygg að sé oft besti kosturinn í blendingsgrein eins og heimspeki
menntunar. Aðferðin hér er sú að skoða sálfrœðileg skrif um sjálfshvörf, beita á þau
heimspekilegri gagnrýni og draga fram menntunarfrœðilegt gildi þeirra.
Þess skal þó fyrst getið að félagsfræðingar hafa ekki síður en sálfræðingar fjallað
ítarlega um sjálfshvörf. Sígilt inngangsrit í félagsfræði frá 1924 skilgreinir þannig
sjálfshvörf sem „skyndileg umskipti lífsskoðunar" (sjá tilvitnun í Athens, 1995).
Síðan þá hafa ýmsir félagsfræðingar leitast við að varpa ljósi á þau persónulegu
hamskipti sem sjálfshvörf fela í sér og stigin sem einstaklingar ganga í gegnum á
leið sinni frá einni sjálfskennd til annarrar. Sameiginleg forsenda félagsfræðing-
anna virðist sú að sjálfshvörf séu „tilfinningaþrungin og snögg“ og þau endi jafnan
í tilfærslu milli félagshópa þar sem einstaklingurinn samsami sig nýjum nærhópi
með sömu gildi og hann sjálfur (Athens, 1995). Ástæða þessarar sameiginlegu
forsendu er sú að félagsfræðingarnir hafa einblínt á tiltekna tegund sjálfshvarfa:
trúskipti. Þeir horfa hins vegar framhjá öðrum tegundum sem kunna að vera eins
róttæk en ekki endilega jafnsnögg og tilfinningaþrungin - né þurfa að hafa í för
með sér tilfærslu milli félagshópa.
Sé hugað að sjálfshvörfum í skólastofunni er lærdómsríkara að rýna í skrif sál-
fræðinga en félagsfræðinga. Ég hef valið þrjú slík rit, öll frá Bandaríkjunum, eftir
Kenneth J. Gergen, Carol S. Dweck og William B. Swann. Þetta eru alþýðleg
yfirlitsrit, samin fyrir upplýsta lesendur fremur en fræðinga. Þrátt fyrir að hér sé
ekki um frumleg fræðirit að ræða, í hefðbundinni merkingu, þá greina þau frá
niðurstöðum fræðilegra rannsókna og draga hagnýtar ályktanir af þeim. Þetta eru
þó - sem betur fer - ekki „sjálfshjálparrit" í hinum forheimskandi ameríska stíl.
Oll fjalla um sjálfið og þroskakosti þess og öll láta í té íhugunarverð ráð um upp-
eldi og menntun. Ég verð þó að slá nokkra varnagla áður en ég byrja. I fyrsta lagi
veita þessi þrjú rit ekki tæmandi innsýn í viðhorf sálfræðinga til sjálfshvarfa. En
þau eru ágætur byrjunarreitur. I öðru lagi takast þessi rit ekki beinHnis á innbyrðis;
þau vitna ekki hvert í annað. Það segir þó meir um tómlæti ólíkra sálfræðihefða í
garð hverrar annarrar en um kosti þess eða ókosti að bera saman greiningu þeirra
og ráðgjöf. I þriðja lagi skilur enginn höfundanna skýrt milli sjálfshvarfa og venju-
legs sjálfsþroska. Engu að síður er hægt að velta fyrir sér hvaða grein hver hinna
þriggja höfunda getur gert fyrir sjálfshvörfum og nota það sem mælikvarða á ágæti
kenninga þeirra. I fjórða lagi fjallar einungis einn höföndanna, Dweck, beint um
notagildi eigin kenninga í skólastofönni. Það þarf þó ekki mikla hugkvæmni til
að geta sér til um hvert meint notagildi hinna kenninganna væri þar einnig.