Árbók VFÍ/TFÍ - 01.06.2010, Side 309

Ekki hefur verið kannað hvort til eru gögn frá
árunum 1958-1990, um magn uppdælds skelja-
sands. A 9. mynd má sjá magn skeljasands sem dælt
var upp við Syðra-Hraun árin 1991-1996 og
1999-2009, en gögn frá árunum 1997-1998 liggja
ekki fyrir. Uppdæling á skeljasandi jókst um 22%
að meðaltali á milli áranna 1991-1996 og 1999-2009,
eða úr um 104.000 m3 á ári, í um 127.000 m3 á ári.
Skeljasandurinn á þessum árum var tekinn í Flá-
skarðskrika, að undanskildum 22.400 m3 á árunum
1991-1996, sem voru að mestu teknir á Sandhala.
Hlutur skeljasands í heildarefnistöku af hafsbotni á
árunum 2000-2009, var 7%, eða um 1,26 millj. m3
(18. mynd).
Stærstur hluti skeljasandsins, sem dælt hefur verið
upp við Syðra-Hraun, hefur verið notaður sem
aðalhráefni í sement hjá sementsverksmiðjunni á
Akranesi, allt frá því hún tók til starfa árið 1958.
Sementsverksmiðjan framleiddi einnig áburðarkalk, í formi þurrkaðs og sigtaðs skelja-
sands, á árunum 1958-1974, en eftir það tók Áburðarverksmiðja ríkisins við framleiðsl-
unni. I ársskýrslum Sementsverksmiðju ríkisins og Sementsverksmiðjunnar hf. árin
1979-2000 eru upplýsingar um hráefnisnotkun verksmiðjunnar, þ.m.t. magn skeljasands
sem var samtals 2.377.045 m3. Steinullarverksmiðjan á Sauðárkróki notar skeljasand sem
íblöndunarefni í basaltsandinn úr Héraðsvötnum, sem notaður er til steinullarfram-
leiðslu. l-lúðun útveggja steyptra húsa með skeljabrotum, sem nefnd er skeljun, er sér-
íslensk aðferð. Á árum áður var skelin sem notuð er í húðunina tekin úr fjöru og mulin,
en nú fæst skeljasandurinn einkum með dælingu af hafsbotni í Faxaflóa [1]. Svolítið hefur
einnig verið selt af flokkuðum skeljasandi í neytendaumbúðum til garðræktenda.
Uppdæling malar og sands í Hvalfirði, Kollafirði og við Syðra-Hraun í Faxaflóa
Uppdæling á möl og sandi af hafsbotni utan hafna á íslandi hófst í Hvalfirði árið 1963, en
ekki fyrr en árið 1970 í Kollafirði. Engin lagaumgjörð var um þessa efnistöku fyrstu þrjá
áratugina og það var ekki fyrr en í maí 1990 sem lög um eignarrétt íslenska ríkisins að
auðlindum hafsbotnsins, nr. 73/1990, tóku gildi. Iðnaðarráðherra veitti Björgun fyrsta
leyfið samkvæmt lögunum þann 28. ágúst 1990 og var efnistakan þríþætt. f fyrsta lagi var
veitt leyfi til töku malar og sands í Kollafirði ásamt sundum, Hvalfirði og umhverfis
Syðra-Hraun í Faxaflóa. í öðru lagi var leyfð skeljasandstaka í Faxaflóa fyrir Sements-
verksmiðju ríkisins og almennan markað. 1 þriðja lagi var leyfð leit að sandi og möl utan
netlaga á grunnsævi við ísland. Árið 2000 var lögum nr. 73/1990 breytt, í kjölfarið á setn-
ingu laga nr. 106/2000 um mat á umhverfisáhrifum, og m.a. kveðið á um að gætt skyldi
ákvæða þeirra laga. í ákvæði til bráðabirgða var kveðið á um, að leyfishafar héldu leyfum
í fimm ár frá gildistöku laganna. í nóvember 2005 tilkynnti Björgun því til Skipulags-
stofnunar, um fyrirhugaða umsókn sína um endurnýjun á leyfi til efnistöku af hafsbotni
í Kollafirði til næstu tíu ára. í mars 2006 tók Skipulagsstofnun ákvörðun um að efnistakan
væri matsskyld. Björgun kærði ákvörðunina til umlrverfisráðherra, sem í nóvember 2006
úrskurðaði að ákvörðun Skipulagsstofnunar stæði. í kjölfarið stefndi Björgun íslenska
ríkinu og krafðist þess að úrskurðurinn yrði felldur úr gildi og jafnframt að viðurkennt
yrði að leyfið frá 1990 væri enn í gildi. í dómi Héraðsdóms Reykjavíkur í mars 2007 var
ríkið sýknað af kröfum Björgunar og sá dómur var staðfestur af Hæstarétti í september
2007. í kjölfarið var haldið áfram með þá vinnu við mat á umhverfisáhrifum efnistöku af
hafsbotni, sem hófst í nóvember 2005 með tilkynningu til Skipulagsstofnunar.
Umhverfisáhrifin voru fyrst metin í Kollafirði, síðan í Hvalfirði og að lokum í sunnan-
verðum Faxaflóa, en matsferlinu lauk í apríl 2009. Iðnaðarráðherra framlengdi efnistöku-
Skeljasandur úr Faxaflóa 1991-1996 og 1999-2009
þús. rúmmetrar
160
140
120
100
80
60
40
20
'91 '92 '93 '94 '95 '96 '97 '98 '99 '00 '01 '02 '03 '04 '05 '06 '07 '08 '09
V_,__________________________________________________________________y
9. mynd. Magn skeljasands sem dælt var upp við Syðra-Hraun í
Faxaflóa á árunum 1991-1996 og 1999-2009.
Tæknl- og vísindagreinar
3 0 7