Sagnir - 01.05.1982, Síða 74

Arnór Hannibalsson:
Um þjóðir
Myndun þjóðríkja, eðli þeirra og saga;
þjóðerni og grunnur þess — hafa verið rædd
í Evrópu um aldir. Það sem einkennir þessa
umræðu er það, hversu höfundum hefur
reynst erfitt að beygja efnið undir rökleg
hugtök og smíða kenningar um það, sem
hægt sé að henda reiður á. Menn hafa skoð-
að þessi vandamál út frá heimspekilegu,
sögulegu, félagsfræðilegu, sálfræðilegu, til-
finningalegu, bókmenntalegu og mann-
fræðilegu sjónarmiði. Flestir þeir höfundar
sem um þessi mál fjalla einskorða sig ekki
við eitt af þessum sjónarmiðum, heldur
renna tvö eða fleiri saman í hugsun manna
um þau, og því verður umræðan oft óljós og
ekki alltaf gott að henda reiður á, hverju við-
komandi höfundar halda fram. í því sem hér
verður sagt verður staðnæmzt við tvær
skilgreiningar á hugtakinu þjóð: önnur tekur
mið af ytri aðstæðum: atvinnulíf, tunga,
söguþróun, en hin af innri aðstæðum: þjóð-
erni sem andlegt líf.
Ég veit ekki til þess að nokkur maður hafi
enn komið með fullnægjandi skilgreiningu á
hugtakinu þjóð. Venjan er sú að greina á
milli fólksins í landinu (Volk) og fólks sem
skipulagt er af riki og sett undir ríki
(Nation). Ég mun nú reyna að gera grein
fyrir nokkrum vandamálum sem þetta
varða.
Aristóteles varð liklega hinn fyrsti í ev-
rópskum bókmenntum til að reyna að skil-
greina, hverjir eiga að hafa borgararétt i rík-
inu. Nú var borgríkið (þjóðríkið) sett saman
af ýmiskonar fólki: Þrælar, börn, konur,
karlmenn. Fólkið skiptist og í yfirstétt og
undirstétt. Til hinnar fyrrnefndu heyrðu
72
frjálsir menn, þ.e. þeir sem höfðu aðstöðu og
efni til að íhuga málefni ríkisins, höfðu
frjálsan tíma og þurftu ekki að vinna. Til
undirstéttar heyrðu aftur á móti ánauðugir
þrælar, verkamenn og iðnaðarmenn, sem
nutu lítt menntunar og höfðu engan tíma af-
lögu til þess að leggja niður fyrir sér málefni
ríkisins. Þá er spurningin sú, hverjir eru rétt-
mætir borgarar ríkisins? Fyrir Aristótelesi
var augljóst, að þrælar höfðu ekki borgara-
rétt og gátu ekki haft, því að þeir voru eigin-
lega ekki menn, heldur verkfæri, húsdýr eig-
andans. En erfiðara var með daglaunamenn
og iðnaðarmenn. Áttu þeir að njóta fulls
borgararéttar? Hvað gátu þeir gert með slík-
an rétt, ef þeir höfðu ekki menntun eða að-
stöðu til þess að nýta sér hann? Aristóteles
hallaðist nefnilega að því að þeir einir ættu
að hafa borgararétt sem tóku þátt í ákvörð-
unum sem vörðuðu almannahag og í dómum
yfir þeim sem höfðu brotið gegn siðum og
lögum. En það var aðeins yfirstéttin sem
hafði hæfileika, aðstöðu og getu til þess að
taka að sér þessa starfsemi ríkisins. Hér var
um það að ræða, hvort borgríkið ætti að
vera lýðræðislegt eða ekki. Aristóteles sá
ekki hvernig hann ætti að samþykkja lýð-
ræði, því að stjórn fer ekki vel úr hendi
neinna annarra en þeirra sem kunna að
stjórna. En með því að aðhyllast þá kenn-
ingu varð hann eiginlega að segja, að yfir-
stéttin ein hefði borgararétt í ríkinu, en
undirstéttin hefði það hlutverk að hlýða og
vinna. Samt var Aristóteles á því, að allir
menn ættu að fá menntun, hver við sitt hæfi
og sinnar stéttar, og voru stúlkur þá ekki
undanskildar. En vandamálið um borgara-