Sagnir - 01.05.1982, Page 81

ari tímasetning er ógerleg og út í hött. Það
segir sig sjálft að hafi þetta verið rikjandi
viðhorf á 13. öld þá hefur það skotið upp
kollinum nokkru áður og tekið einhvern
tíma að festa sig í sessi. Bogi Melsted taldi að
þegar á 10. öld hefðu Islendingar tekið að
greina sig frá Norðmönnum. Ég tel þær
ályktanir hins vegar ótraustar. En Norð-
menn sjálfir hafa gert skýran greinarmun á
þjóðunum tveimur og litið heldur niður á ís-
lendinga, sem þeir sökuðu gjarnan um tóm-
læti og seinlæti.14) Iðulega voru íslendingar
kallaðir mörlandar eða mörfjandar. í Orkn-
eyingasögu er kenningin „grúpans granni“
og í Annarri jarteiknabók Þorláks byskups
segir frá þvi er enskur klerkur spottar lík-
neski Þorláks með því að rétta því bjúgu og
s'egja: „Viltu mörlandi? Þú ert mörbysk-
up“15) . ,
Þótt um tvær þjóðir væri að ræða voru ís-
lendingar á ýmsan hátt tengdir Norðmönn-
um á þjóðveldisöld. Samskipti þjóðanna
voru ávallt töluverð, til dæmis var utanríkis-
verslun íslendinga að mestu bundin við
Noreg. Fjöldi íslendinga starfaði og fyrir
Noregskonunga og aðra stórhöfðingja og
landsmenn höfðu réttindi og skyldur í Nor-
egi. Noregskonungar hlutuðust allt frá upp-
hafi til um ýmis málefni íslendinga, svo sem
stærð landnáma, kristniboð og kirkjustjórn,
siglingar til landsins og fleira.16)
Af tengslum þjóðanna og ásókn Noregs-
konunga til valda á fslandi má draga þá
ályktun að það hafi alla tíð verið útbreidd
skoðun í Noregi að íslendingar væru í raun
hluti Noregsveldis. Sigurður Nordal hefur
bent á, sem dæmi um þessa skoðun, að í
Historia Norvegiæ er ísland talið með skatt-
eyjum Noregs.17)
Andstætt þessu benti Bogi Melsted á að
Theodricus munkur leit á íslendinga sem sér-
staka þjóð í riti sínu Historica de antiquitate
regum Norwagiensium frá lokum 12.
aldar.18) Ég álít reyndar að í því felist engin
mótsögn að líta á íslendinga samtimis sem
sérstaka þjóð og sem hluta Noregsveldis þeg-
ar tekið er mið af stjórnmálalegri hugsun
manna á þessum tíma. Og þá erum við kom-
ln að þvi hvaða áhrif vitund um þjóð og
bjóðerni hafði á sviði stjórnmála.
Þjóðerni og pólitísk hugsun
á miðöldum
Það má líklega til sanns vegar færa að
,,þjóðerniskennd“ í einhverri mynd sé jafn
gömul manninum. Hinir ýmsu hópar, frá
„frumstæðum“ þjóðflokkum til þjóða nú-
tímans, hafa fundið til innri skyldleika og
samstöðu og tortryggni gagnvart utanað
komandi mönnum og háttum þeirra.
Slík vitund hefur án efa þróast með þeim
sem byggðu ísland þegar fram liðu stundir.
Landfræðilega voru þeir rækilega afmark-
aðir frá öðrum þjóðum og þegar tímar liðu
eignuðust þeir sameiginlega og sérstaka
menningu og sögu, sem nægði til að gera þá
að sérstakri þjóð og aðgreina þá frá útlend-
ingum, eins og þegar hefur verið fjallað um.
En þjóðernishyggja í pólitískum skilningi
— sú hugmynd að mörk þjóðar og ríkisvalda
skuli fara saman — kemur hinsvegar ekki
fram fullsköpuð fyrr en á 18. öldinni með
frönsku byltingunni. Að hve miklu leyti slík
þjóðernishyggja var til staðar fyrir þann
tíma og á miðöldum er umdeilt mál og flókið
og ætla ég ekki að fara út í þá sálma hér.
íslenska þjóðin var það fólk sem bjó á ís-
landi og myndaði ákveðna menningarheild,
en engin pólitísk stofnun var til staðar sem
samsvaraði þeirri heild og gat komið fram
fyrir hönd allra íslendinga. Þetta benda þeir
Björn Þorsteinsson og Sigurður Líndal á
þegar þeir fjalla um milliríkjasáttmála ís-
lendinga og Noregskonungs frá 1022. Þá
þurftu tveir stórhöfðingjar úr hverjum fjórð-
ungi og biskup að staðfesta sáttmálann, „en
þá skiptist ísland í meira og minna sjálfstæð
héraðsríki...“19) Eins voru það fulltrúar
einstakra héraðsríkja og ætta sem hylltu
Noregskonunga á árunum 1262—64 og
virðist sú hylling ekki hafa þurft þinglega af-
greiðslu. Átök Sturlungaaldar eru raunar svo
lýsandi dæmi um skort á miðstýringu að þaö
ætti ekki að þurfa að ræða það öllu frekar.
Pólitísk hugsun manna hefur miðast við
þessi „sjálfstæðu héraðsríki“. Venjulegur ís-
lenskur bóndi hefur litið á sig sem þegn
ákveðins goða eða höfðingjaættar og fundist
hann hafa skyldum að gegna gagnvart þvi
staðbundna yfirvaldi. Eins hefur hann liticý á
sig sem kristinn og þar með að einhverju leyti
þegn kirkjunnar, þótt hugmyndafræði Hins
heilaga rómverska ríkis hafi varla gætt hér
79