Sagnir - 01.05.1991, Qupperneq 65

Margrét Jónasdóttir
Gjöf skal gjaldast ef
vinátta á að haldast
Um gjafir í Laxdœla sögu og Bjarnar sögu Hítdœlakappa
Fyrr á öldum tíðkuðust gjafir
sem laun fyrir veitta þjónustu
eða tryggð og var þá til
flókið kerfi gjafaskipta. Enn eru til
málshættir sem mætti nota til að
skýra þetta kerfi nánar, svo sem „æ
sér gjöf til gjalda". í dag virðast
þetta vera merkingarlausir máls-
hættir. Við eitt tilefni taka gjafa-
skiptin þó á sig þá mynd sem þau
höfðu áður fyrr, en það er á jólun-
um. Þá ná gjafaskipti manna á milli
hámarki. Nær allir gefa vinum og
vandamönnum jólagjafir og ætlast
til þess að þær séu endurgoldnar.
Þá gildir enn málshátturinn sem er
titill þessarar greinar „gjöf skal
gjaldast ef vinátta á að haldast“. En
til hvers voru gjafirnar, og hvernig
mátti beita þeim í valdabaráttu?
Almennt um gjafir
Gjafir og gjafaskipti eiga sér langa
sögu. Þær hafa tíðkast öldum
saman og verið fastmótaður hluti
af venjum samfélaga um allan
heim.
Mannfræðingar hafa rannsakað
tilgang gjafa í samskiptum fólks og
komist að þeirri niðurstöðu að það
að skiptast á gjöfum, veislum og
þjónustu var og er útbreitt form
félagslegra samskipta. í forn-ger-
mönskum samfélögum voru lengi
vel ekki til markaðslögmál. Þetta
voru fábrotin bændasamfélög og
framleiðsla stjórnaðist ekki af fram-
boði og eftirspurn. Sjálfsþurftar-
búskapur tíðkaðist á fslandi fram á
nítjándu öld og dreifing vöru ekki
tengd við markað eins og gerist í
dag. Þess í stað gegndu gjafir
mikilvægu hlutverki í vöruskiptum
og þróuðu fábreyttu samfélögin
því með sér næstum fullkomið
kerfi gjafaskipta.1 Kenningar
mannfræðinga um gagngjöf (reci-
procity) eiga vel við forna íslenska
samfélagið. Gagngjöf felst í því að
einstaklingar skiptast á gjöfum eða
þjónustu og giltu ákveðnar reglur
um hvernig skyldi endurgjalda.
Gagngjafakerfið er bæði félagslegt
og efnahagslegt kerfi, notað til að
styrkja vináttu og verða sér úti um
vinsældir, styrkja valdastöðu sína
og verða sér úti um gripi.
Á ránsferðum sínum til annarra
landa náðu víkingarnir sér í tals-
verð verðmæti. Höfðingjar og
stórmenni eignuðust geysimikið af
glæstum vopnum, skrautmunum
og skipum ásamt öðru. Gjafmildi
og gestrisni skiptu mestu máli fyrir
þá sem voru í áhrifastöðum og með
því að deila út ránsfeng, vopnum
og voðum, tryggðu höfðingjar sér
fylgi þeirra sem lægra stóðu.2
Mikil verðmæti fluttust í
gegnum samfélög í formi gjafa, en
hluti þeirra hafði lítið hagnýtt gildi
og gekk manna á milli kynslóð eftir
kynslóð.3 Gæðum og verðmætum
gjafa var veitt mikil athygli, og
SAGNIR 63