Sagnir - 01.05.1991, Page 66

Margrét Jónasdóttir
sem segir:
Vápnum ok váðum
skulu vinir gleðjask;
þat‘s á sjálfum sýnst;
viðgefendr
erusk vinir lengst,
ef þat bíðr at verða vel
Vini sínum
skal maðr vinr vesa,
ok gjalda gjöf við gjöf;
hlátr við hlátri
skyli hlöðar taka,
en lausung við lygi.s
Gjafir í Laxdœlu og Bjarnar
sögu Hítdælakappa
í íslendingasögum er að finna
ýmsar lýsingar á siðum (normum)
og venjum sanrfélagsins sem þær
gerast í. En eru þær nothæfar heim-
ildir um íslenska þjóðveldið? í
þjóðveldi er engin miðstjórn og
markaðir eru engir. Þjóðveldi er
því fábreytt samfélag líkt og
íslenska sanrfélagið var á tímum
íslendingasagnanna. En koma þeir
siðir og venjur sem sagt er frá í
sögunum heim og saman við kenn-
ingar mannfræðinga og annarra
fræðimanna um gjafir í fábreyttum
samfélögum? Svarið er já. Þessu til
stuðnings verða tekin nokkur
dæmi um gjafaskipti í tveimur
íslendingasögum sem valdar voru
af handahófi, Laxdælu og Bjarnar
sögu Hítdælakappa.
Eftir eðli má skipta gjöfunum í
sex flokka, þótt oft skarist efni
þeirra talsvert. Flokkarnir eru gjafir
til friðar og sátta, gjafir til vináttu,
menn gátu orðið sárir og reiðir ef
einhver í svipaðrí stöðu fékk stærri
og veglegri gjafir.4
Stundum fylgdu gjöfuin einhvers
konar álög, hamingja eða óham-
ingja. Með skartgripum og ýmsu
öðru voru höfðingjar og konungar
taldir gefa nrönnum sínum hlut-
deild í velgengni sinni. Höfðingi
sem ekki deildi út gjöfum, eða var
sparsamur á þær, var hreinlega ekki
þess virði að vera þjónað. Sannur
höfðingi var rausnarlegur.
Veislur höfðingja gegndu sama
hlutverki og gjafir. Markmið höfð-
ingja var að safna vinum saman og
vekja athygli á örlæti sínu, viðhalda
gömlum vináttuböndum og skapa
ný.5 Á formlegum ferðum jarla og
konunga (höfðingja) um valdasvæði
sín sátu þeir veislur hjá bændum.
Oll hagsmunamál voru rædd í
þessum veislum og guðunum
færðar fórnir. Það var venja að
enginn færi úr veislu án þess að fá
einhvers konar gjöf, og var skylda
að endurgjalda gjafir.6 Kröfuna um
að endurgjalda er að finna í
Grágás:6 „Ef maður gefur öðrum
manni 12 aura fjár eða meira þeim
er hann á hvorki að launa lið né
gjafar, enda verði eigi hálf launuð
gjöfin, þá á hann heimting til ef
hann andast."7 Lögin kváðu þannig
á um að cf maður hafði gefið gjöf
sem var ólaunuð þegar hann
andaðist þá áttu erfingjarnir heimt-
ingu á jafnvirði gjafarinnar frá
þiggjanda. Kröfuna um endurgjöf
má einnig finna í Hávamálum þar
64 SAGNIR