Sagnir - 01.05.1991, Blaðsíða 79

Akantusmunstrið
aðist hún sér-íslensk einkenni og
tók litlum stílbreytingum gegnum
tíðina, ólíkt því sem gerðist í ná-
grannalöndum okkar. Hinn róm-
anski teinungur sem barst hingað á
11. og 12. öld var hér ríkjandi í
munsturgerð og þótti einkennandi
fyrir íslenska handmennt og list.
Enn þann dag í dag eru dæmi þess
að tréskurðarmenn sæki þangað
fyrirmyndir sínar. Kistján Eldjárn
lýsir þessari munsturgerð í inn-
gangi bókar sinnar um hagleiks-
verk Hjálmars í Bólu:
íslenskur tréskurður ber ákaf-
lega sterk ættarmót allar götur
frá miðöldum og fram á tuttug-
ustu öld.... Þetta sterka sam-
eiginlega svipmót stafar öðru
fremur frá hinunr uppundu
greinum eða teinungum sem
eru kennimark skreytis á þorra
þessara hluta og ráða rcyndar
einnig lögunr og lofum í
málmsmíði, hannyrðum og lýs-
ingum bóka. Þessi erlenda
skrautjurt átti að upphafi ætt
sína að rekja til akantusblaða í
náttúrunnar ríki. Hún barst
hingað til lands með rómanskri
kirkjulist á miðöldum og festi
rammar rætur í verkum hag-
leiksmanna, gerðist íslensk og
þjóðleg.2
Ég reyni í stórum dráttum að gera
grein fyrir uppruna og þróun
akantus munsturgerðarinnar allt frá
Hellas til upphafs þessarar munstur-
gerðar í Noregi og hér á landi.
Uppruni og táknmerking
Upphaf akantusmunstursins hefur
verið rakið allt aftur til attískrar
graflistar. í lok Persastríðanna (479
f. Kr.) varð Aþena miðpunktur
Grikklands og undir styrkri stjórn
Periklesar var stofnað hið attíska
heimsveldi. Perikles var lýðræðis-
legur stjórnandi sem hafði afskipti
bæði af veraldlegum og andlegum
málefnum. Á hans tíma var talað
um gullöld Grikklands. „Takmark
Perikless var að ala borgarana
þannig upp við menntir, listir og
stjórnarstörf, að þeir og allt attíska
ríkið gætu orðið fyrirmynd allra
annarra ríkja... að gjöra Aþenu -
„að skóla alls Hellas.“3 Á dögum
Períklesar voru reistar fagrar bygg-
ingar á rústum Akrópólishæða. Þar
reis Meyjahofið er hýsti hið mikla
líkneski Aþenu sem talið var að
Fídías hefði gert, þar reis einnig
lítið hof, Erekþeion, og fögur
súlnagöng Propylaiurnar. Með
dauða Períklesar lauk blómaskeiði
Aþeninga.
Til Aþenu komu listamenn alls
staðar að frá hinum gríska heimi
og frá þessari borg streymdi
aftur hin attíska list, list sem
hafði hreinleika og fegurð að
markmiði. Frá attískri jörð óx
einnig jurtamunstrið sem
framar öllu átti eftir að verða
eign alls heimsins, hinn gullni
akantus.4
Fyrstu vísa akantusmunstursins
er að finna á grískum legsteinum
og kerum sem höfð voru undir
smyrsli og lögð í attískar grafir.
Það er einnig að finna á súluhöfðum
og rismyndum grísku hofanna.
Munsturgerðin þótti hafa náð
hámarki fegurðar sinnar á korint-
ísku súluhöfðunum og því var eðli-
legt að uppruni munstursins hafði
oft verið rakinn þangað.5
Til er gömul þjóðsaga um uppruna
munstursins sem höfð var eftir
Vitruvíusi.
Ung stúlka frá Korintu varð
veik og dó. Gömul amma
hennar safnaði saman í körfu
ýmsum smáhlutum sem stúlk-
unni hafði þótt vænt um, bar
hana að gröf hennar og setti
hana upp á gröfma. Körfuna
byrgði hún með steinplötu. Af
tilviljun hafði karfan verið sett á
akantusrót. Um vorið uxu blöð
á jurtina, og teinungarnir sem
skáru hliðar körfunnar, vöfðu
sig saman undir hornum plöt-
unnar. Kallimachos, listamaður
sem af tilviljun átti leið framhjá
gröfmni, tók eftir körfunni og
bernskri fegurð blaðanna. Hann
Myndskreyting á attisku smyrslakeri. í
bakgrunni má sjá súlu, skreytta akantus-
blöðum.
Karystos-mitinisvarðinn. Hér má sjá
dætni um fortnræna útfærslu á aktanus-
munstrinu, t.d. eru blöðin ekki tennt og
ekki gerð tilraun til nákvæmrar eftirlík-
ingar jurtarinnar. Frá Grikklandi u.þ.b.
450f.Kr.
SAGNIR 77