Skessuhorn - 17.12.2014, Page 56

56 MIÐVIKUDAGUR 17. DESEMBER 2014
Bók Más Jónssonar geymir mik-
ið af forvitnilegum upplýsingum.
Langelsta varðveitta uppskrift-
in af svæðinu sem tekið er fyrir
í henni er frá 1688. Hún geymir
skrá yfir eftirlátnar eigur aldraðs
niðursetnings á bænum Kollslæk
í Hálsasveit:
„Anno 1688 þann 12. maí að
Kollslæk var þetta eftirskrifað eft-
ir fátækan sveitamann Sumarliða
Pálsson að borguðum kostnaði
og fyrirhöfn. Í fyrstu sex einskeft-
urekkjuvoðir, hálf sjöunda alin
óþæfð einskefta, einskeftubrekán
fornt, einskeftuhempa sauðsvört
og vaðmálsbuxur sauðsvartar,
tvennir buxnagarmar og hempu-
spjör, hvít einskeftupeysa og sort-
að einskeftukot, peysuræfill og
kotræfill, fangalitlar nærbuxur,
prjónhúfa, sortuð einskeftuhetta,
tvennir sokkar heillegir, tvenn-
ir vettlingar svartir, hvítir háleist-
ar, fimm gæruskinn, þrír lambsk-
lippingar, duggarasokkar einir og
vettlingar, leðurskór heill, tveir
fjórðungar smörs í skrínu að vér
mentum vegast mundi.“
Samkvæmt þessu átti Sumarliði
ekkert nema nokkur fataplögg og
vart til skiptanna, þegar hann dó
utan gæruskinnin fimm, lambsk-
lippingana þrjá og smörklípuna.
Þetta hefur verið eins konar líf-
eyrissjóður hans.
Annað dæmi er Sigríður Berg-
þórsdóttir, látin úr mislingum í
Húsafelli sumarið 1846. „Þann
14. júlí er dáin Sigríður Berg-
þórsdóttir vinnukona á Húsafelli
um tvítugsaldur að öllu leyti hér
á sveit uppalin, en þó orðin nokk-
urn veginn fötuð og átti dálítið
af silfri og eina kind. Húsbóndi
hennar sem var óskar að eigur
hennar væri seldar til lúkningar
útfararinnar,“ skrifar hreppstjóri í
tilkynningu til sýslumanns.
Hreppsjóra var falið að meta
og skrá eigur Sigríðar sem síðan
voru boðnar upp til að greiða fyr-
ir útför hennar. Þær voru guðs-
orðabók í skruddu, einskeftuk-
ventreyja og tvær bláar vaðmáls-
samfellur með silfurhnapp. Blátt
vaðmálsupphlutsfat með níu
litlum silfurmillum, annað með
átta koparmillum og þriðja með
sex. Bláröndótt hvunndagssvunta
og blá þríhyrna, svartur nærpils-
garmur, hnjáskýlur og röndótt
pils. Einskeftutreyja, sniðtrey-
jugarmur, ný vaðmálsskyrta og
önnur garmur. Röndótt litarsv-
unta, blá peysa, tvær húfur, önn-
ur nýleg og hin forn. Tvenn-
ir sokkagarmar bláir, neðanfest-
ingar í sama lit, hvítir háleist-
ar og íleppar, þrennir vettlingar.
Faldur og dökkur silkiklútur lít-
ill, annar með rauðum og græn-
um bekkjum. Svartur léreftsklút-
ur með bekkjum og grænröndótt-
ur silkidreginn, þriðji bládropótt-
ur og svartur. Lítilfjörlegt belti
með silfurpörum.
Einnig átti Sigríður ask, spón
og bandprjóna, vasa með nál-
húsi og rusli, kistustokk með lé-
legri skrá, kvenístöð og eina kind
lambgota.
Þetta var allt selt á uppboði og
fengust fyrir 16 ríkisdalir og 92
skildingar. Alls átti dánarbúið þá
21 ríkisdal og 38 skildinga. Það
dugði fyrir kostnaði við skiptin
og því að koma líki Sigríðar ofan
í jörðina. Eftir það stóðu 2 ríkis-
dalir og 16 skildingar sem skiptust
jafnt á eftirlifandi móður hennar
Þorbjörgu Böðvarsdóttur á Jafn-
askarði í Stafholtstungum og al-
systur Þorbjörgu Bergþórsdóttur
á Lambastöðum í Álftaneshreppi.
mþh
Nýverið kom út sérlega áhugaverð
bók sem varpar ljósi á líf og efnahag
alþýðufólks í efstu byggðum Borg-
arfjarðar á árunum fyrir miðbik 19.
aldar. Már Jónsson hefur rannsakað
gamlar bækur hreppstjóra og sýslu-
manna á Vesturlandi. Í bókinni
„Hvítur jökull, snauðir menn. Eft-
irlátnar eigur alþýðu í efstu byggð-
um Borgarfjarðar á öðrum fjórð-
ungi 19. aldar,“ varpar hann ljósi á
æviferla og eftirlátnar eigur sextán
kvenna og ellefu karla sem bjuggu í
kirkjusóknum Gilsbakka og Stóra-
Áss á fyrrihluta 19. aldar. Bókin
gefur einstæða mynd af lífskjör-
um fólksins sem byggði þetta hérað
fyrir um tveimur öldum síðan.
Mikill fjársjóður
heimilda
Már Jónsson prófessor í sagnfræði
við Háskóla Íslands annast útgáf-
una sem kemur út í ritröð Snorra-
stofu í Reykholti.
„Þessi rannsókn hófst árið 2009
út frá hugleiðingum um það hvað
almenningur átti fyrr á tímum. Ég
fékk stundum fyrirspurnir um eig-
ur fólks svo sem fatnað, búsáhöld
og þess konar. Fyrsta atlaga mín
að efninu opinberlega var reynd-
ar þá um haustið á málþingi um
borgfirsk fræði í Borgarnesi. Vitað
var að hreppstjórar fóru fyrrum á
heimilin þegar fólk dó og skrifuðu
þetta upp, enda var það skylda sam-
kvæmt lögum ef fólk átti lítil börn
eða ættingja sem voru ekki til stað-
ar en áttu erfðarétt. Allt var skrifað
upp; fatnaður, áhöld, bækur, rúm
og aðrir innviðir og áfram má telja.
Ég hafði vitað af þessum gögnum í
nokkur ár en aldrei gert neitt með
þau í rannsóknaskyni. Þarna hófst
þá vinna við að athuga hvað væri
til af svona skrám og hvernig væri
haldið utan um þær. Í ljós kom að
þetta efni er mjög vel varðveitt frá
um 1780 og alla 19. öldina úr öll-
um sýslum landsins. Það eru alls til
um 25 til 30 þúsund skrár yfir eign-
ir sem fólk lét eftir sig,“ segir Már
Jónsson.
Mörg hundruð kassar á
Þjóðskjalasafni
Það kemur vissulega á óvart hve
mikið er til af þessum skrám. Ýms-
ir fræðimenn hafa gripið í þessi
gögn en Már gerir það með skipu-
legri hætti. „Fyrsta hugsunin var að
komast að því hvernig mætti ná utan
um þessi skiptagögn. Langstærstur
hluti þessara pappíra er varðveitt-
ur í skjalasöfnum sýslumannsemb-
ættanna. Þau báru ábyrgð á þessum
skiptagögnum í erfðamálum. Sýslu-
menn héldu skiptabækur og áttu að
geyma dánarbúsuppskriftirnar sem
hreppstjórarnir yfirleitt öfluðu og
skráðu. Í Þjóðskjalasafni eru mörg
hundruð kassar sneisafullir af þess-
um gögnum. Þetta eru í fyrsta lagi
uppskriftirnar á því sem fólk lét eftir
sig og svo skiptabækur þar sem arf-
inum var skipt á milli fólks.“
Næsta skref hefur svo verið að hug-
leiða hvernig megi nýta vitneskjuna
sem liggur í þessum gömlu skrám.
„Árið 2012 skrifaði ég grein í tíma-
ritið Sögu um þetta kerfi, lagaleg-
an ramma þess og varðveislu gagna.
Ég velti því í framhaldinu fyrir mér
hvernig koma ætti þessu á framfæri
og ræddi við það um ýmsa, en án ár-
angurs, þangað til Snorrastofa átt-
aði sig á því mikilvægi svona texta
til skilnings á horfnu samfélagi okk-
ar Íslendinga. Úr varð bókin Hvít-
ur jökull – Snauðir menn. Í henni er
tekið fyrir svæðið í gömlu sóknum
Gilsbakka og Stóra Áss í Hvítársíðu
og Hálsasveit. Þarna bjuggu kannski
ekki nema 150 til 200 manns en
efniviðurinn var samt sem áður
ríkulegur. Það vill svo skemmtilega
til að á svona 30 ára tímabili þá eru
til mjög þétt gögn einmitt fyrir þess-
ar litlu sóknir. Ég þekki sjálfur svæð-
ið mjög vel. Tengdafaðir minn er
fæddur í Fljótstungu og frændfólk
eiginkonu minnar er þaðan og frá
Húsafelli þannig að við erum mik-
ið á þessu svæði.“
Skráningu gagna frá
Vesturlandi er lokið
Már hefur lokið við gera skrá yfir
öll skiptagögn frá Vesturlandi til
aldamótanna 1900 og reyndar allt
landið til 1820 og sumar sýslur til
1860. Það er mikil vinna að fara
yfir þessa gömlu pappíra. „Þetta er
óaðgengilegt í dag í mörgum skiln-
ingi. Gögnin liggja í mörgum köss-
um, það er lítil yfirsýn og örðugt að
leita að einhverju ákveðnu svo sem
um tiltekna einstaklinga. Frágang-
urinn á skjölunum er líka misjafn.
Það sem ég geri er að fletta í gegn-
um hvern kassa og skrá jafnóðum
það sem ég finn um hvern einstak-
ling. Smám saman myndast gagna-
grunnur sem hægt er að nota til að
fá yfirsýn um það hvað er til. Ann-
að sem gerir þetta óaðgengilegt fyr-
ir fólk flest er að skrift þessa tíma er
torráðin þeim sem ekki eru vanir að
lesa úr henni.“
Rannsóknavinnan sem hófst á
gögnum úr uppsveitum Borgar-
fjarðar gæti með tímanum leitt fram
einstæðan gagnagrunn sem síð-
an mætti tengja við aðrar heimild-
ir. „Ég er svona rúmlega hálfnað-
ur með að skrá þessi gögn á tölvu-
tækt form. Hugmyndin er að þau
verði síðan gerð aðgengileg á vegum
Þjóðskjalasafns, til dæmis í tengslum
við Manntalsvef þess á vefslóðinni
manntal.is. Þá verður hægt að skoða
svona gögn yfir ákveðnar sóknir eða
Eftirlátnar eigur tveggja blásnauðra Borgfirðinga
Már Jónsson sendir frá sér bókina Hvítur jökull, snauðir menn:
Einstæðar heimildir um lífskjör
Vestlendinga á fyrri hluta 19. aldar
tiltekna bæi. Bókin sem nú var að
koma út nær yfir 27 manns. Við
eigum hins vegar gögn um hátt í
30 þúsund einstaklinga. Umfangið
er því gríðarleg og auðvitað verður
aldrei hægt að gefa þetta allt út, en
ég geri mér vonir um að geta tek-
ið fyrir einhver minni svæði á sama
hátt og í þessari bók. Það er mik-
ill fróðleikur í þessum gögnum. Í
skiptabókunum er líka að finna stór-
merkilegar ættfræðiupplýsingar sem
liggja kannski ekki alveg á lausu því
þar eru tilgreindir ættingjar látinna
sem eru jafnframt erfingjar. Þetta
á sérstaklega við ef ekki voru fyrir
hendi beinir afkomendur.“
Djúp gjá á milli
fátækra og ríkra
Möguleikarnir eru margir. „Það
mætti taka saman efnið fyrir Borgar-
fjörðinn allan, til dæmis eftir gömlu
hreppunum eða sóknunum. Það eru
til um tvö þúsund uppskrifuð dánar-
bú frá þessum tíma í héraðinu, ekki
reyndar frá hverri einustu jörð. Frá
sumum er mjög lítið en öðrum mik-
ið, til dæmis Fljótstungu og Gilj-
um, svo að dæmi séu tekin úr bók-
inni. Þarna eru dánarbú frá sárafá-
tæku fólki sem dó í vesöld upp á aðra
komið þar sem kannski var verið að
reyna að finna einhver föt eða dót
sem hægt væri að selja til að eiga fyr-
ir útförinni. Á hinn bóginn eru svo
dánarbú vellauðugra prófasta, sýslu-
manna og annarra sem bjuggu við
ríkidæmi. Hjá þeim sjáum við út-
lend húsgögn, postulín, silfurbún-
að, dúka og aðra hluti sem finnast
ekki hjá alþýðufólki. Greinilega hef-
ur þarna á fyrri hluta 19. aldar verið
ofboðslegur munur á heimilum eft-
ir efnahag.“
Í bók Más rekur hann dánarbú
fólks sem bjó á 12 bæjum. Þau voru
á ýmsum aldri og dó á árunum 1824
– 1851. Heimildirnar draga upp ein-
stæðar myndir af einstaklingunum.
„Ég skrifa um hverja persónu í bók-
inni og reyni að tæma eftir fremsta
megni allt sem hægt er að rekja úr
heimildum um æviferil fólksins. Svo
birti ég skiptagögnin sem skráð voru
um þau og hvernig erfðamálum var
háttað.“
Forvitnilegar bókaskrár
Eitt af því sem kemur fram í þess-
um skrám er hvaða bækur fólk átti.
Þessar bókaskrár eru gott dæmi um
þá innsýn sem skrárnar gefa í líf al-
þýðufólks. Margir af þessum ein-
staklingum eru forfeður og formæð-
ur eða ættingjar núlifandi Vestlend-
inga og annarra Íslendinga. „Prest-
ar áttu að skrifa niður bókaeign
fólks í sóknarmannatölin, en það
átti bara við um guðsorðabækurnar.
Þeir skráðu ekki aðrar bókmennt-
ir svo sem lækningarit, rímnakveð-
skap og þess háttar. Í dánarbúum er
hins vegar allt tekið með. Fólk átti
þó einkum bækur sem voru trúar-
legs efnis. Það áttu allir sálmabækur
og þess háttar. Oft er tekið fram að
bækurnar séu lúnar og skemmdar,
greinilega af miklum lestri. Mín til-
finning er sú að þetta fólk hafi virki-
lega viljað eiga þessar bækur og lesið
þær bókstaflega í tætlur, en ekki af
því að prestarnir skipuðu því að gera
það. Á sumum heimilum voru til tvö
eintök af Passíusálmum eða tiltekn-
um bænabókum. Fólk var trúað. Það
leitaði einlægt huggunar í guðsorð-
inu enda lifði það flest erfiðu lífi sé
borið saman við nútímann. Barna-
dauði, ólæknandi veikindi og annað
var nánast daglegt brauð bara til að
nefna dæmi. Við erfðaskipti er svo
passað vel upp á að til að mynda öll
börnin sem lifa eftir hinn látna fái
bækur í sínar hendur sem arf. Þann-
ig voru bækurnar látnar ganga áfram
milli kynslóðanna,“ segir Már Jóns-
son að lokum. mþh
Fyrsta blaðsíða uppskriftar á dánarbúi
Magnúsar Erlendssonar úr Fljótstungu
sem lést 31. október 1843.
Í byrjun desember hélt Már Jónsson
erindi í Snorrastofu um rannsóknir
sínar á skrám yfir eftirlátnar eigur
alþýðu í uppsveitum Borgarfjarðar á
öndverðri 19. öld.
Már Jónsson, síra Geir Waage, Páll Guðmundsson frá Húsafelli og Bergur
Þorleifsson skoða gömul skjöl í Snorrastofu að loknum fyrirlestri Más 2. desember
síðastliðinn.
Kápa bókarinnar „Hvítur jökull,
snauðir menn.“ Hana prýðir mynd eftir
Pál Guðmundsson frá Húsafelli. Heiti
bókarinnar er sótt í ljóðið Landslag
eftir Jón Óskar.