Þjóðlíf - 01.07.1990, Qupperneq 75

Bandarískar hervélar
í Kaldaðarnesi 1941.
síðar bóndi í Eyði Sandvík, sem kom utan
úr Þorlákshöfn, fékk jörðina til ábúðar á
fardögum. Svo var ákveðið að dagana 9. til
10. maí skyldi fara fram uppboð á búslóð
og búpeningi ekkjunnar.
Það var fjölmennt að Kaldaðarnesi
þessa daga, eitthvað á annað hundrað
manns; þar af talsvert af fólki neðan frá
Stokkseyri og Eyrarbakka. Uppboðinu
stjórnaði Lýður Guðmundsson í Litlu-
Sandvík, þá nýorðinn hreppstjóri Sand-
víkurhrepps. Það var svo síðari uppboðs-
daginn að óvæntir hluti gerðust. Laust
eftir hádegi þennan síðari uppboðsdag
kepptust karlarnir hver í kapp við annan
að bjóða í kýrnar. Þeir vita ekki af sér fyrr
en þeir sjá hvar þrír hvítir rútubílar koma
austan Sandvíkurheiði og voru að vonum
undrandi yfir þessu. Svo óku Steindórs-
bílarnir í hlað og út stigu breskir her-
menn, gráir fyrir járnum. Sagt er að her-
foringjunum hafi ekki litist á blikuna
þegar þeir stigu út og bjuggust allt eins við
að allur þessi mannskapur væri til varnar
staðnum. En svo var þó ekki og herforing-
inn lýsti Kaldaðarnes hernuminn stað.
„Svo fóru þeir að spyrja hvar flugvöllur-
inn væri. Þeim var sagt að hann væri þarna
á bökkunum meðfram ánni. En einhvern
veginn vildu þeir ekki sætta sig við að
þarna væri flugvöllur“, segir Lýður Guð-
mundsson í viðtali við Pál son sinn í Sögu,
tímariti Sögufélagsins 1984.
Þó svo að það hefði kvisast austur fyrir
fjall að þá um nóttina hefði landið verið
hernumið, þá hefur mönnum líklega hvað
síst dottið í hug að Kaldaðarnes yrði einn
af þýðingarmestu stöðunum í hernámi
landsins. Þessi mikla og góða bújörð hafði
á einni dagsstund breyst í víghreiður í
þeirri miklu styrjöld sem nú fór sem eldur
í sinu um heimsbyggðina.
Guðmundur Jónsson hóf búskap í
Kaldaðarnesi og bjó hann í vesturálmu
Kaldaðarnesbæjarins, en í austurálmunni
hreiðruðu Bretarnir um sig, sem í upphafi
eru sagðir hafa verið eitthvað á bilinu 30 -
40 manns. Fyrstu 3-4 dagana voru her-
mennirnir að grafa holur á víð og dreif í
árbakkana, en þannig átti að koma í veg
fyrir að flugvélar Þjóðverja gætu settu sig
þar niður.
Guðmundur minnist þess í viðtali árið
1964 að það hafi verið 16. eða 17. maí sem
hann hafi byrjað búskap í Kaldaðarnesi.
„Ég man að mér fannst búsældarlegt úti í
Kaldaðarnesi um vorið, þegar allt var farið
að gróa. En svo fór að maður naut þess
ekki. Þetta var allt úttrampað og
skemmt.“ Nábýlið við herinn gekk stór-
áfallalaust fyrst í stað en svo fór að lokum
að í lok júlí fékk Guðmundur fyrirskipun
frá æðstu stöðum í stjórnarráðinu um að
fara af jörðinni samstundis. Þá flutti Guð-
mundur niður á Eyrarbakka.
retarnir voru nú orðnir einir á staðn-
um. Nokkru fyrr, eða um hvíta-
sunnu, hafði komið nýr liðsstyrkur en þá
komu frönskumælandi Kanadamenn.
Þeir slógu í fyrstu upp tjaldbúðum á svo-
kölluðum Kotferjuflötum, nokkru ofar
við ána, spölkorn frá Kaldaðarnesi. Þeim
er sagan ekkert alltof vel borin, eru sagðir
hafa verið hálfgerður óþokkalýður og að
ensku hermennirnir hafi verið mun hátt-
vísari og hugprúðari en þeir.
Eitt fyrsta verkið sem herliðið réðst í,
var að leggja veg í Kaldaðarnes. Og nú var
mörlandanum kennd vegagerð. Með
hreppsvegadagsverkum sínum höfðu
bændur úr sveitinni að vísu lagt veg út að
Ferjuseli, langleiðina að Kaldaðarnesi, en
þegar vestar dró voru þetta aðeins slóðar
sem myndast höfðu í áranna rás. Fyrstu
íslendingarnir, sem komu til starfa í Kald-
aðarnesi voru ráðnir í þetta verk, fyrst
vörubílstjórar úr Reykjavík og síðar al-
mennir verkamenn. Og þeim blöskraði
alveg hvernig að verki var staðið. Vegur-
inn var lagður í sömu bugðum og beygjum
og verið hafði. En Bretarnir töldu að með
þessu yrði erfiðara að gera loftárásir á bíla-
lestir sem um veginn færu. Úr vegavinn-
unni var svo farið beint í flugvallargerð-
ina.
Bretarnir hófust fljótt handa við gerð
flugbrautanna og fyrst var gerð braut frá
austri til vesturs. Hún var gerð úr grjóti
sem sótt var í hraunið fyrir austan bæinn
Kálfhaga sem er í Kaldaðarnestorfunni. í
yfirlag var notaður grjótmulningur sem
var malaður á staðnum og dreifður yfir
brautirnar. Síðan var brautin völtuð og að
endingu tjöruborin. Þessi braut mun end-
anlega hafa orðið 1200 metrar að lengd.
Fljótlega varð mönnum ljóst að fleiri
flugbrautir þyrfti. Því var fljótlega ráðist í
gerð tveggja annarra brauta. Þær voru
þannig úr garði gerðar að kókosmottur
voru lagðar á sléttar flatirnar og gróft vír-
net lagt yfir. Síðan var það hælað niður
með 60 cm löngum járnhælum. Þessar
brautir voru lagðar veturinn 1941-1942 og
voru menn að bisa við þetta, stundum í 15
stiga gaddi. Kókosbrautirnar voru hins
vegar mjög lítið notaðar og lögðust fljótt
af. Fljótlega hófst vinna við þriðja áfanga,
— lagningu tveggja steyptra flugbrauta.
Árin 1941 og 1942 voru hvað flestir ís-
lenskir verkamenn við vinnu hjá hernum í
Kaldaðarnesi. Fyrst hjá Bretunum, en
síðar hjá Bandaríkjamönnum, eftir að þeir
komu hingað til lands í júlí 1941. Ekki er
vitað með vissu hversu margir hermenn
voru í Kaldaðarnesi þegar flest var, en
einn viðmælandi okkar segir:... „þeir
voru gífurlega margir".
Ekki verður heldur vitað fyrir víst
ÞJÓÐLÍF 75