Tímarit Máls og menningar - 01.12.1960, Qupperneq 71

ERLEND TIMARIT
GETUR MAÐURINN LAGZT í DVALA?
Sumarið 1959 var haldin í Bandaríkjun-
um ráðstefna vísindamanna, sem fást
við rannsóknir á fyrirbrigði því er þekkist
hjá sumum spendýnim og nefnist dvali.
Ráðstefnuna sátu 32 vísindamenn frá
Bandaríkjunum, Kanada, Finnlandi, Sviss,
Þýzkalandi, Svíþjóð, Frakklandi og Júgó-
slavíu. Tveim rússneskum vísindamönnum
hafði verið boðið, en þeir gátu ekki mætt.
Annar þeirra sendi ritgerð, er prentuð var
með erindunum, sem flutt voru. Allir þessir
menn hafa fórnað miklum tíma og miklu
starfi í að rannsaka þær lífeðlisfræðilegu
breytingar, sem verða þegar dýr leggst í
dvala.
Nokkrar tegundir spendýra geta, með því
að ieggjast í dvala, lifað í óblíðu og köldu
loftslagi, sem þau mundu að öðrum kosti
ekki þola. Þannig hefur fkorninn, sem
leggst í dvala í holu sinni að vetrinum, leyst
næringarvandamál sitt með því að hætta að
nærast, hann hefur leyst þann vanda að við-
halda líkamshita sínum með því að lækka
hann sem næst niður í hita umhverfisins.
En það gætir margvíslegs misskilnings
um dvala spendýra. Hér skulu tilfærð
dæmi:
Dvali er ekki bundinn við árstíðir. Ilann
getur komið á hvaða tíma árs sem er.
Kuldi kemur ekki af stað dvala, ekki
vakna dýr heldur af dvala á vorin vegna
vaxandi hlýinda. En sé kuldi látinn orka á
dýr, sem er að leggjast í dvala, dýpkar
hann dvalann. Og sé hiti látinn orka á dýr,
sem er að vakna af dvala, flýtir hann fyrir
því að dýrið vakni.
Margskonar ástand hefur verið kallaður
dvali, en er svo ekki í raun og veru. Það
hefur t. d. verið sagt, að skógarbjörninn
legðist í dvala, en svefn hans er ekki eigin-
legur dvali.
Dvali er ekki venjulegur svefn, og ekki
heldur óslitinn svefn. Meðan dvalinn varir
tekur hann háttbundnum breytingum líkt
og svefn og vaka mannsins, sem skiptast á
með reglulegu millibili án tillits til þess
hvað hann gerir. Þegar dýr leggst í dvala,
er það fyrst í dái í nokkra daga, vaknar svo,
fellur aftur í dá lengri tíma en áður, vaknar
aftur, fellur enn í dá lengur en áður og
heldur þannig áfram að lengja dvalann unz
hann er orðinn tvær til þrjár vikur; þá fer
hann að styttast á ný unz dýrið vaknar að
fullu.
í dvalanum lækkar líkamshiti dýrsins
mikið og það ber öll einkenni djúps dá-
svefns. Mjög er það misjafnt hve auðvelt
er að vekja dýr af dvala með því að ýta við
því eða hrista það: stundum er mjög auð-
velt að vekja það, í annan tíma mjög erfitt,
jafnvel þó að öll ytri og innri merki um
dýpt dásvefnsins og líkamshitinn sé hinn
sami í bæði skiptin. Þegar þessi „dýpt“
dvalans er rannsökuð, kemttr í ljós að hún
er einnig háttbundin, sem virðist benda til
þess að dýrið ýmist sofi eða vaki í dvalan-
um, enda þótt ekki sjáist nein ytri merki
um það (þess ber þó að geta, að rannsókn-
ir á þessu eru enn mjög skammt á veg
komnar).
Dvalinn er ein þeirra fáu náttúrlegu að-
ferða sem sum spendýr hafa til að hægja
mjög á sérhverju mælanlegu ferli í líkama
sínum. Sem dæmi um það hve líffærastarf-
semin getur orðið hægfara má nefna, að
hjartaslög íkornans, sem eru 360 á mínútu
(sex á sekúndu) í eðlilegu ástandi, geta
komizt niður í þrjú á mínútu (eitt á hverj-
um tuttugu sekúndum) í dvala. Við þessa
hægu líffærastarfsemi dregur svo mjög úr
efnaskiptum h'kamans, að dýrið kemst af
nteð allt að hundrað sinnttm minni næringu
405