Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Síða 65

fyrir aðdáun hans á Schönberg, kenn-
ara sínum, sér hann hrörnun og enda-
lok borgarastéttarinnar einnig í verk-
um hans. Að vísu bætir hann við:
„En hvílíkur aftanroði!“
Eisler rekur veilur Schönbergs, er
hann lítur aftur, til sögulegrar nauð-
bindingar. Hann segir, að þessi snilld-
argáfaði maður hafi ekki getað stigið
út úr stétt sinni og samtíð og bætir
við: „Schönberg tók sinn þátt í allri
flónsku síns tíma. Afleiðingarnar
sjást því miður hjá sérlega óskyn-
sömu fólki nú á tímum og eru ægi-
legar, einkum í Vestur-Þýzkalandi •—
og það tekur þá líka svip af því.“
í ritgerð sinni „Heimska í tónlist“
segir hann svo um þá tíma, sem nú
eru að líða: Megineinkenni Schön-
bergs og skóla hans, svipmót angistar,
ofboðs, ímyndunarveiki og einmana-
leika, ganga nú kaupum og sölum
rétt eins og Coca-Cola. En þá skikkj u
einmanaleikans, er Schönberg bar á
herðum, fær enginn að láni. Með
nýjum tíma er nýtt í efni og annars
við þörf. „Schönbergsskólanum verð-
ur lokað og nýju árgangarnir falla
á prófi.“
Að sjálfsögðu má deila um mat
Eislers á einu og öðru verki Schön-
bergs og skóla hans. En sögulega
stöðu þeirra og þátt í samfélagsþró-
uninni er efamál að nokkur annar
hafi skilgreint skarpar en hann, né
grafizt þar dýpra til róta. Enda tókst
honum það, sem Schönberg lánaðist
Eisler og Schönberg
ekki, „að stíga út úr stétt sinni og
samtíð.“
Nú er rétt að rifja upp meginatriði
í kenningum Schönbergs. Hann hefur
að vísu ekki gert fulla grein fyrir
þeim í neinu sérstöku fræðiriti, en
hann hefur sett þær fram munnlega
og skriflega oft og á ýmsa lund og
fylgt þeim í verkum sínum:
Tónfesti (tónalitet) og hljómfelli
(funktionalitet) telur hann úrelta
hluti. Á þeim grundvelli er ekki leng-
ur unnt að skapa neitt nýtt. Tónfesti-
leysið, sem hann telur eðlilegt stig í
tónlistarþróuninni, eftir að „Tristan“
Wagners kom fram, hefur það í för
með sér, að tónskáldið hlítir ekki
öðrum lögmálum en eigin geðþótta,
og formið fer allt úr böndunum.
Hann setur því fram nýtt lögmál og
nýjan formgrundvöll, tónsmíðakerfið
sem reist er á hinum tólf hálftónum
áttundarinnar. Við myndun tónrað-
arinnar og meðferð ber að forðast
með öllu móti, að drottinvald tón-
festi, hljómfellis og hljómstreitulög-
mála nái sér niðri. Nokkur af síðustu
verkum Schönbergs, er hann samdi á
tónölum grundvelli, eru engin sönn-
un þess, að skoðanir hans hafi breytzt
eins og oft er með röngu talið. í bréfi
rituðu árið 1948 kemur hann sjálfur
með þá skýringu á því, hvers vegna
þau fáu verk hans á síðustu árum,
sem ekki eru „hreintrúarleg“, hafi
orðið til — að hann verði alloft grip-
inn ákafri löngun eftir hinni tónölu
175