Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Síða 71

setningu eða algilda grundvallarreglu
um tónsmíðar. Hann hafði jafnan
krafizt þess, að tónskáld þekktu hinar
margvíslegu tækni- og tjáningarleið-
ir í fortíð og nútíð, svo að þau gætu
rýnt þær og prófað, notað sér þær í
sköpunarstarfi sínu, breytt þeim að
vild eða hafnað. Og prófsteininn á
þær taldi hann það, hve vel þær væru
fallnar til að tjá hæfilega nýjan
kjarna sósíalskrar listar.
Tvær ástæður munu hafa valdið
mestu um þær tilraunir hans með
kerfi Schönbergs að „greina tækni
frá tjáningu“: í fyrsta lagi sá kostur
að geta slungið úr efni, sem fyrir er,
þéttan vef fryma og stefja, er grípa
hvert í annað og vaxa fram eitt af
öðru, unz úr verður heilt verk. í öðru
lagi færi á því að losa um bönd hins
hefðbundna tónfallakerfis (funktio-
nalitet) að meira eða minna leyti
án þess að fjarlægjast þó ótvíræða
tónala þungamiðju. í þessu skyni hef-
ur hann fært sér kerfið í nyt í all-
mörgum verkum og sniðið í hendi
sér. Gerum oss nú grein fyrir því í
nokkrum atriðum, hvernig Eisler
samdi við tólftónakerfið á fjórða ára-
tugnum: Athugum fyrst verkið ..Gegn
stríði“, kór án hljóðfæra frá árinu
1936.
f viðleitni sinni að nota kerfi
Schönbergs til að tjá það, sem hon-
um er í hug, reynir hann, ef svo má
segja, að hola það innan. Tólftóna-
stefið hefur skýra tónala þungamiðju
Eisler og Schönbcrg
og samræmislega gerð. Það byrjar á
lítilli þríund e-g, er kalla má kímið
að framhaldi stefsins; þá koma tvær
stígandi litlar þríundir á fis og gis,
stóra og litla tvíundin, sem í þeim
felst, b-c-cis, hverfiform þríundar-
innar í stórri fallandi sexund d-f og
vísitónsendir í skrefi frá dis upp á
grunntóninn e. Með endurtekningu á
tónaröðinni d-f-dis-e eru endingar-
áhrifin skerpt. Stefið kemur tvisvar
fyrir aftur, í bæði skiptin án þess að
lokahendingin sé tvítekin.
Bragur þessa stefs, sem tilbrigðin
spinnast af, er mjög ólíkur röðum
Sehönbergs. Stefið hefur tengsl við
kunn tónfyrirbæri, og virðist jafnvel
hlíta tónfallalögmálum. Það, sem eft-
ir er frá Schönberg, eða réttara sagt,
það sem Eisler lærðist við rýni sí-
gildra verka fyrir tilstuðlan kennara
síns, er vöxtur stefsins af frumkjarn-
anum og verksins alls af stefinu. Stef-
ið er „úthugsað" (,,auskonstruiert“).
Tilbrigði taka við hvert af öðru í list-
fengum röddunarleik með stefið og
hvörf þess, en stigflutningi („trans-
position“) er hafnað, augsýnilega
vegna hinnar tónölu gerðar stefsins.
Og eins og hragur stefsins á lítið
skylt við Schönberg, leiðir tónraða-
meðferð þess á ýmsan hátt til ólíkrar
niðurstöðu (skýrar þríundirnar í
öðru tilbrigðinu til að mynda), og
það því fremur sem Eisler fylgir ekki
alltaf nákvæmlega reglunum um röð-
unina og tónendurtekningar áður en
181