Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Síða 110

Tímarit Máls og menningar
kversins: hún hefur sjálfsagt verið mæt
kona, en mynd hennar er dregin upp með
eintómum „föstum dráttum", hún er múmía
og nálgast að vera skopstæling. Það er
sannast sagna að hugsýn hinnar „íslenzku
skapgerðar“ er löngu orðin lítt bærilegt
stokkmótíf sem mjög þarfnast gagnrýni. Og
auðvitað: sú gagnrýni er líka til í ritum
Halldórs Laxness!
Hinir einstöku þættir persónunnar X
virðast mér allir hafa verið of ótraustir til
þess að í þeim væri nokkurt hald. Þar á
ofan urðu þessir ólíku þættir aldrei að
heild: persónan er samansett úr brotum
sem ómögulega hafa getað samlagazt: það
má auðvitað segja að það sé versti ágalli
hennar.
En tilraun Halldórs Laxness til að móta
þessa mannsmynd er þrátt fyrir allt ærið
merkilegur þáttur í verki hans, — tilraunin
og mistökin. í þeirri tilraun koma ef til vill
í Ijós hörðustu átök hans við þann tíma
sem vér lifum á. Persónan X er umfram allt
ljóst merki um þær miklu andstæður sem
alla tíð hafa búið í rithöfundinum og
manninum og þeir bókmenntaskýrendur
hafa jafnan lagt mikla áherzlu á sem af
mestu viti liafa ritað um þennan liöfund.
Halldór Kiljan Laxness hefur kannski
ekki sízt verið yfir flesta samtíðarmenn
sína og samlanda hafinn fyrir þá sök að
hann hefur kunnað að skynja andstæður
hlutanna í einni sjónhendingu, og tekizt
þegar bezt lét að láta þær lifa í verkum
sínum, einum íslenzkra höfunda til þessa
dags. Það er óhætt að segja að díalektík
lians hafi ekki verið nein tillærð Iffvana
íormúla, heldur hafi hún staðið djúpum
rótum í upplagi hans og reynslu. Hún var
ekki neinn aðskotahlutur eða ókeypis við-
bót við lífsskilning, heldur ástríðufull bar-
átta. En hitt er líklegt að einhverskonar
dulrænar tilhneigingar hafi löngum verið
þáttur í þessari díalektík, og einmitt „taó-
isminn" þjónaði sem hvati og safngler fyrir
þessar tilhneigingar. Ég held sé ekki fjarri
lagi að segja að hin díalektíska aðferð
hafi í síðustu verkum Halldórs Laxness vik-
ið æ meirá fyrir „taóisma", og að ítök hins
yfirskilvitlega og óröklega hafi aukizt á
kostnað traustsins á mannlegri skynsemi.
Og ég held líka að mestu afrek Halldórs
Kiljans Laxness hafi verið unnin þegar día-
lektískt veruleikaskyn hans hefur lialdið
„taóismanum“ í skefjum; að díalektík hans
liafi misst þrótt sinn eftir því sem „taóism-
inn“ varð fyrirferðarmeiri þáttur hennar.
Mér virðist einnig að sú andskynsemis-
stefna sem bólað hefur á í ýmsum ritum
Iíalldórs á seinni árum (þar á meðal anti-
historismi) og er í rauninni um þessar
mundir hið ódýra búðargóss evrópskra bók-
mennta, sé þeim mun höttóttari sem hún er
fjær því að vera honum eiginleg.
Um leið og þetta er sagt er rétt að minn-
ast þess að Halldór Kiljan Laxness hefur
ævinlega verið maður hinna margbreytilegu
möguleika. Fyrir tuttugu og þremur árum,
það er að segja á þeim tíma þegar nýjasta
stórverk hans var Ljósvíkingurinn, birtist í
Tímariti Máls og menningar grein um hann
eftir Artur Lundkvist. Lokaorð greinarinn-
ar voru þessi: „Maðurinn er svo víðfeðmur,
á svo marga úrkosti, er svo fullur af and-
stæðum, að hann hlýtur ávallt að vekja
eftirvæntingarfulla óvissu [...] Við lestur
síðustu bóka hans verður sú spuming á-
leitnust, hvort skarpskyggni hans á veru-
leikann sljóvgist ekki vegna vaxandi
hneigðar hans til leiðsluhrifningar og
draumóra." Það er naumast hægt að bera
á móti því að tilgáta sfðari málsgreinarinn-
ar hafi ásannazt að nokkru, þó að úrkostir
mannsins væru svo miklir að honum hafi
lengstaf verið fleiri en einn vegur fær öll
þau ár sem síðan eru liðin.
Sigjús Daðason
220