Tímarit Máls og menningar - 01.05.1982, Side 87

Breytileiki lífsins
borgaralegu norm, en reynir ekki að meta hann á forsendum sögunnar eða
forsendum Sölku.
Oll atriðin sem Arni tínir til gegn Arnaldi persónulega eru stafrétt
samkvæmt bókinni eins og Árni les hana, Arnaldur er sekur um alla þessa
glæpi. En það má lesa öðruvísi úr þeim. Arnaldur gegnir tvíþættu hlutverki
í sögunni: annars vegar að frelsa Sölku undan kynfælni hennar sem stafar af
skefjalausu óláni móður hennar í kynhlutverki sínu á uppvaxtarárum
Sölku, og hins vegar að segja henni að til sé annars konar líf en það sem
lifað er á Óseyri við Axlarfjörð.
Salka tilbiður Arnald og setur hann á stall strax lítil stelpa, og hún sefur
ekki hjá honum fyrr en hún hefur fellt hann af þeim stalli. Maður sefur ekki
hjá guði sínum. En þegar hún kemst að því að hann hefur látið eyða fóstri
Guju í Króknum sem varð til fyrir ólán (líklega hefur hann orðið
uppiskroppa með getnaðarvarnir), þá verður hann að manni í hennar
augum og hún getur slappað af: „Arnaldur, mér finst ég elski þig meira en
nokkurntíma áður. Mér finst ég hefði aldrei elskað þig eins mikið ef þetta
hefði ekki komið fyrir — hina stúlkuna.“(428)
Ástir þeirra eru undur heitar og það er ekki bara Arnaldur sem „gleymir
kommúnismanum" meðan þær vara heldur Salka líka. Hins vegar er það
ekki markmið höfundar að láta allt enda með ameni í einni sæng, hann
ætlar sögu sinni annað hlutverk en borgaralegum ástarsögum. Salka hefur
verk að vinna í þorpinu sínu. „Setjum svo að ég deyi og verði grafinn“, segir
Arnaldur. „Mundir þú þá ekki halda áfram að lifa mig í starfsamri endur-
minníngu þess sem ég hef gefið þér, hugsjón sameignarstefnunnar?" (432—
3) Salka svarar honum ekki við þetta tækifæri, en á öðrum stað segir hún:
„ . . .ég skil samt ýmislegt sem þú sagðir í fyrra, einsog til dæmis að það er
bjánaskapur að láta bara einn mann í plássinu hafa uppúr saltfiskinum. Og
mér finst það sé ómögulegt að breyta um þegar maður hefur einusinni
komið auga á það sem rétt er. Eg er kanski sein að hugsa, en þegar ég er
loksins búin að sjá hvað rétt er, þá fylgi ég því.
Já Salka Valka, þú hefur líka eitt auga í miðju enni“, svarar Arnaldur
(385). Salka er fulltrúi alþýðu í sögunni, og Halldór Laxness veit sem er að
menntamenn úr yfirstétt geta frjóvgað alþýðuna með hugmyndum sínum
um þjóðfélagsbyltingu, en þeir geta ekki framkvæmt hana, það verður
alþýðan að gera sjálf. Salka verður að koma hugsjón sameignarstefnunnar í
framkvæmd með eigin hendi, og til þess að geta það verður hún að losna
við Arnald, sem er maður andartaksins en ekki varanleikans, draumsins en
ekki framkvæmdanna. Það má segja að höfundur fórni Arnaldi á altari
sögunnar, því það er Salka sem verður að lifa.
Það er einnig matsatriði hvort Arnaldur „færist undan svari“ þegar Salka
205