Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Qupperneq 33

Hugsjón Goethes
sagði um samlanda sína: „Dapurleg saga þeirra skóp þeim þau örlög að
geta bara heilsað dagsbrún heimsins í huganum og í skáldskapnum, að
verða að takmarka byltingu sína við vettvang bókmenntanna."5 Þess vegna
setur Mehring fram þá skoðun að leið Goethes, að verða rithöfundur
fremur en borgaralegur byltingarmaður, hafi verið sú eina sem var fær
þýskum frelsissinnum á þessum tíma.
Sömu skoðunar er sá frægi ungverski gagnrýnandi Georg Lukács
(1885 — 1971), þegar hann metur Goethe og tíma hans í samnefndu verki
sem hann skrifaði á fjórða áratugnum, um svipað leyti og Löwenthal samdi
fyrrnefnda ritgerð. Að dómi Lukácsar voru öll andmæli gegn „hinni þýsku
eymd“ framsækin, jafnvel þótt andmælendur létu sitja við orðin ein. Hann
taldi framlag Goethes vera boðun mannúðarhugsjóna borgaralegrar menn-
ingar gegn spilltum leifum lénsveldisins. Lukács áleit þessi ár „eitt af
síðustu framsæknu tímabilum borgaralegrar hugsunar“6, af því borgaralegt
þjóðskipulag hefði enn ekki haft tækifæri til að sýna neikvæðar hliðar sínar
í verki. Goethe og Schiller voru að leita að þeim ,djúpa og víðfeðma'
skilningi á heild lífsins, sem Lukács mat svo mikils í anda lærimeistara síns
Hegels.
Nú má segja að vissulega hafi þýskir 19. aldar höfundar hvað eftir annað
hafið sig til flugs í leit að hinum altæka anda, en þeir voru að sama skapi —
með einstaka undantekningum — tregir til að berjast fyrir áþreifanlegum
ávinningum í lýðræðisátt, fyrir þeim opna opinbera vettvangi, sem er
forsenda raunverulegra skoðanaskipta. Og alla öldina notaði þýskt aft-
urhald Goethe gegn þessum fáu undantekningum, líka eftir að verkalýðs-
hreyfingin tók upp merki lýðræðisbaráttunnar á seinni hluta aldarinnar.
Þessu tvíeðli Goethes neitar Lukács með öllu.
Flestum ber saman um að sá þjáði maður Werther hafi búið yfir þeim
uppreisnaranda, sem til þurfti í slíka baráttu. Með orðum Brandesar:
„Óhamingja Werthers á rætur sínar að rekja til þeirrar staðreyndar, að
víðátta hjartans rúmast ekki innan þröngra marka samfélagsins.“7 I sama
streng tekur Löwenthal, þegar hann bendir á að Þjáningar Werthers unga
fjalli einmitt um að þarfir einstaklingsins og þarfir samfélagsins samræmist
ekki. Þessi bók hratt á sínum tíma af stað sjálfsmorðsbylgju ,ungra og
efnilegra* manna um alla Evrópu með lýsingu sinni á vanmætti frelsis og
ástar í úreltu samfélagi; á okkar kaldranalegu tímum held ég hún höfði
frekar til skopskyns lesenda en eyðingarhvatar (nú orðið þefar Werther af
þynni, spáir í Lottu á Hallærisplaninu og gefur að öðru leyti skít í
samfélagið).
Óflokksbundni marxistinn Löwenthal og Brandes, vinur Matthíasar
Jochumssonar, eru furðu samstíga í túlkun sinni á Werther, þótt hálf öld sé
527