Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Side 39

Hugsjón Goethes
vakir yfir hverju skrefi Vilhjálms og dæmir oft gerðir hans og hugmyndir
hans um sjálfan sig jafnharðan. Lesandinn getur átt erfitt með að átta sig á
öllum persónufjölda bókarinnar og flækju söguþráðarins, en hann þarf
aldrei að velkjast í vafa um þann tilgang hennar að lýsa þroskabraut
Vilhjálms og skýra hana.
Skjátlist Vilhjálmi, reynist hann of auðtrúa, lætur höfundur athugasemd
eins og þessa fylgja: „Enn þekkti hann of lítið til heimsins til að vita, að það
er einmitt léttúðugt fólk og ófært um að bæta sig sem oft ásakar sjálft sig
hástöfum, játar villur sínar fúslega og harmar þær stórum.“'9 Sem betur fer
finnur Vilhjálmur fljótlega sjálfur að hann ber í sér þann neista, sem ekki
má „jarða djúpt undir ösku daglegra skylduverka og sinnuleysis“ (sama stað
s.186).
Flestar þær persónur sem eru kynntar til sögunnar eru eins konar þrep á
þroskabraut Vilhjálms. Þannig líða 400 síður án þess að Villi muni eftir
stúlkunni Maríuönnu, sem hann heillaðist af í fyrstu köflum bókarinnar og
sem síðan ól honum barn, eftir að hann hafði hlaupist á brott frá henni
vegna misskilnings. En þegar Vilhjálmur er minntur á dapurleg örlög
hennar um síðir, grátbænir hann þjónustustúlku hennar aldraða: „Sann-
færðu mig bara með öllum ráðum um að hún hafi verið góð stúlka sem átti
skilið að njóta virðingar minnar ekki síður en ástar, og láttu mig svo einan
með sorg minni yfir þeim óbætanlega missi sem ég hef orðið að þola.“ (sama
stað s.635).
Auðvitað sér höfundurinn stundum takmarkalausa eigingirni
aðalpersónu sinnar úr írónískri fjarlægð. En því má samt ekki gleyma að
„eigingirni" var eitt höfuðeinkenni húmanískrar hugsjónar þessa tíma,
borgaralegrar einstaklingshyggju í mótun. Vilhjálmur á einmitt að læra að
vera ekki alltof þungt haldinn af meðaumkun með öðru fólki. A leið sinni
nýtur hann hjálpar viturra manna, eins konar uppalenda, og einn þeirra
segir við hann: „Ég hef horft á með viðbjóði og leiða hvernig þér hafið
bundið hjarta yðar við umrenningssöngvara og flónslega blendingsveru."
(sama stað s.334, þýðing er Kristins E. Andréssonar í Nýjum augum
s.211). Hér er verið að tala um það fólk sem Vilhjálmi var kærast og sem
naut hjálpar hans.
Þessir uppalendur Vilhjálms eða þroskaþjálfar reynast tilheyra leynilegri
reglu, sem hefur einsett sér að hjálpa honum á lífsbrautinni. Og til að hann
átti sig á því sem mestu skiptir í mannlegri viðleitni þarf hann að losna úr
ferðaleikhúsinu og komast í góðan félagsskap frjálslyndra aðalsmanna og
vel stæðra menningarlegra borgara. Einsog hann segir einu sinni við sjálfan
sig: „Sá má prísa sig sælan sem strax frá fæðingu er hafinn upp yfir lægri
stig mannkyns, og sem þarf ekki að búa við, já ekki einu sinni gista um
533