Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Side 62

Gubbergur Bergsson
Gagnrýni á gagnrýnina
Erindi flutt d ráðstefnu um gagnrýni 11. sept. 1982
Það er kannski tímanna tákn að nú er hér haldin ráðstefna sem á að fjalla um
gagnrýni, í landi þar sem hið sögulega samþykki, friðsamleg sambúð ólíkra
skoðana og hvers kyns stéttaládeyða hefur ríkt lengur en í öðrum löndum.
Það er kannski þess vegna sem gagnrýnendur vakna nú til meðvitundar
og listamennirnir við vondan draum, þegar þeir sjá að hin alþýðlegu
punthandklæði eru ekki snilldarverk á sviði myndlistar og að væmnar
kjaftasögur eru ekki heillavænlegustu bókmenntaafrekin, og í tónlist er ekki
nóg að vera duglegur við að bregða plötum á fóninn.
Kreppa er í nánd og vandinn neyðir menn til að hugsa. Vandinn neyðir
jafnvel hinn andlega letingja til að hugsa að minnsta kosti örlítið sinn gang.
Svo virðist sem maðurinn læri aldrei neitt af sjálfsdáðum, heldur neyði
aðstæðurnar hann til að átta sig örlítið, og það kallar hann lærdóm og
jafnvel þekkingu, sem hann hælir sér af uns vandamálin standa á nýjum
krossgötum og hann horfir á þau áttavilltur.
Aldrei er sama hvernig gengið er að efninu. Hluturinn sem gengið er að
kann að vera sá hinn sami á öllum tímum, en við göngum að honum með
ólíkum hætti hverju sinni, og göngulag okkar fer eftir aðstæðum okkar,
tímanum og eðh sjálfra okkar. Hið gagnrýna eða hálfgagnrýnislausa hugarfar
ræður ferðinni hverju sinni.
Ekkert hugarfar er athyglisverðara en það hugarfar sem er gagnrýnið
hugarfar. Slíkt hugarfar getur verið jákvætt eða neikvætt, en jákvæði eða
neikvæði hugarfarsins gildir einu ef hugarfarið er skapandi hugarfar, enda
getur verið jafn nauðsynlegt að rífa og það að byggja, en í hvoru tveggja þarf
helst að vera snefill af sköpunarmætti.
Ég leyfi mér að álíta að gagnrýnin sé ævinlega annað hvort skapandi eða
deyðandi. Hitt, að gagnrýnin sé neikvæð eða jákvæð dugar skammt sem
djúp skilgreining listinni í hag, vegna þess að jákvæð gagnrýni er oft afar
deyðandi og fleðuleg, en neikvæð gagnrýni jákvæð fyrir listirnar. Þannig
getur verið jákvætt að vera neikvæður. Höfuðmáli skiptir að jafnt listin sem
gagnrýnin sé sprottin úr skapandi huga. I sköpun er líka alltaf eitthvert
niðurrif. Tvíeðli er eðli allra lifandi hluta, og hin hreina niðurstaða finnst
556