Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Qupperneq 70

Tímarit Máls og menningar
ræktaði ekki í mönnum sjónina, neyddi þá til að skoða betur það sem horft
var á í sýningarsölum.
Jón Þorleifsson var framan af í þeirri öfundverðu aðstöðu sem
gagnrýnandi, að sjónarmið hans og sá meginstraumur myndlistar sem fór
um Island á árunum 1930—1945 fóru í stórum dráttum saman, að svo miklu
leyti sem slíkt er mögulegt. Þessi myndlist var hlutlæg en þó gerð eftir þeirri
meginreglu að umsköpunin á striganum skyldi æðri inntakinu, a. m. k. að
hið síðarnefnda ætti ekki að ráða ferðinni.
En eins og tíðum gerist meðal gagnrýnenda, skrifaði Jón sig á endanum út
í horn. Hann hafði bitið sig fastan í ákveðin viðhorf og reyndist um megn að
endurskoða afstöðu sína þegar ný tegund listar gerði vart við sig á Islandi.
Rökrétt afleiðing þess formalisma sem Jón var hallur undir, var auðvitað
afstraktlistin, þar sem líf óhlutbundinna forma á fletinum er allt sem máli
skiptir. En þegar áhrifum hálf-óhlutbundinna listamanna eins og Picassos,
Pignon o. fl. sleppir og hrein afstrakt verk fóru að sjást í Listamannaskálan-
um og annars staðar frá 1952, gætir tortryggni í greinum Jóns, á stundum
allt að því fjandskapar.
Það kom því í hlut yngri manna að fjalla um hina nýju íslensku afstraktlist
með því opna hugarfari sem öll gagnrýni krefst. Hugarfar hinna nýju
gagnrýnenda, manna eins og Harðar Agústssonar, var meir en opið — þeir
gerðust málsvarar afstraktlistarinnar, af þeirri einföldu ástæðu að þeir voru
flestir í framvarðarsveit hennar á landinu. Að mörgu leyti voru þessir
gagnrýnendur beinir arftakar Jóns Þorleifssonar, líf formanna á fletinum var
þeim hjartans mál. Þó kvað við nýjan tón í þeirri myndlistargagnrýni sem
rituð var út þennan áratug. I síauknum mæli reyndu gagnrýnendur að sýna
fram á að líf formanna væri nátengt öðru sem var að gerast í þjóðlífinu um
svipað leyti. Islensk myndlist hafði í augum þeirra öðlast þjóðfélagslega
skírskotun, einmitt þegar tengsl hennar við hlutveruleikann sýndust endan-
lega rofin. Þessi þróun er reyndar ekki eins undarleg og hún kann að virðast.
Jón Þorleifsson þurfti ekki að sannfæra lesendur sína um að myndir þær
sem hann skrifaði að jafnaði um væru hluti af íslenskum veruleika, það
þóttust allir sjá af bátunum, húsunum, hestunum og kúnum sem í þeim var
að finna. A hinn bóginn þurfti hann að ítreka að myndræn lögmál væru
önnur en þau sem giltu í daglega lífinu, að mynd með þjóðlegu inntaki væri
ekki endilega góð mynd.
Afstrakt listamenn áttu frá upphafi undir högg að sækja hjá íslenskum
almenningi, þeir voru sakaðir um ábyrgðarleysi, gott ef ekki listræn
landráð. (Ekki þurfti íslensk myndlist einu sinni að vera afstrakt til að verða
fyrir aðkasti, sjá hina frægu „úrkynjunarsýningu" Jónasar frá Hriflu.) Því er
eðlilegt að áhangendur afstrakt listar hafi talið sig þurfa að sýna fram á að
564