Tímarit Máls og menningar - 01.11.1982, Side 74

Tímarit Máls og menningar
komast ágætlega af án hennar. Þvert á móti hef ég aldrei verið sannfærðari
um gildi hennar en einmitt nú, þegar myndlistin er búin að sprengja af sér
alla ramma, er orðin yfirgripsmeiri en nokkur önnur listgrein. Sjá t. d.
gjörningastarfsemi, sem byggir í senn á myndlist, leikhúsi, dansi — fyrir
utan aðra þætti. Þess vegna eru vel upplýstir milliliðir nauðsynlegir, hvort
sem þeir hafa þegið sína menntun í skólum eða í lífinu, sem eru reiðubúnir
að takast á við það sem myndlistarmenn eru að gera, ræða það út frá sínu
sjónarhorni og koma skoðunum sínum áleiðis til áhugasamra lesenda. Mér
liggur við að segja að myndlistin verði ekki virk, nái ekki tilgangi sínum til
fulls, fyrr en hún hefur verið rædd og er orðin hluti af menningarlegri
umræðu.
Hvernig ætti sú umræða að fara fram? Ef við hefðum svarið við þeirri
spurningu, sætum við tæpast hér í dag. Oscar Wilde nefndi gagnrýni eitt
sinn „æðstu gerð sjálfsævisögunnar“, en e. t. v. væri nær að flokka hana undir
sjálfsmenntun eða könnun eins og Wilhelm Dilthey gerði. Því get ég ekki
annað en varpað fram slitrum af skoðunum sem byggðar eru á sjö ára
reynslu í myndlistargagnrýni.
Eitt get ég fullyrt þegar í stað: I myndlistargagnrýni er engin leið að hafa
stöðugt rétt fyrir sér. Sá sem ætlar sér að skrifa gagnrýni að staðaldri, á
grundvelli skotheldra kenninga, verður fljótt fyrir vonbrigðum eða endar
einhvers staðar uppi í blindgötu, innan um alls konar myndlist sem hann
þorir ekki að hafa ánægju af.
Gagnrýnandinn getur ekki sest í sæti lögskipaðs dómara og fundið
réttlætingu dóma sinna í lagabókstöfum. Dómar myndlistargagnrýnandans
hljóta að vera opnir í báða enda, ekki ósvipað tilgátum vísindamannsins, þar
sem forsendur dómanna er að finna í þeim verkum sem dæmd eru. Nú er
heldur ekki hægt að ætlast til þess af gagnrýnandanum að hann skeri úr um
hvort eitthvað sé list eða ekki. Staðhæfing Marcels Duchamp að myndlistar-
maður geti sjálfur ráðið því hvað list sé hefur létt þeirri kvöð af gagnrýnand-
anum. I staðinn mætti spyrja sem svo: Er þetta góð eða slæm list? Hverjir
eru listamenn? Hve mikið nýnæmi er að verkum þessa listamanns?
Þess vegna er varla hægt að ætlast til að gagnrýnandinn hafi yfir að ráða
óhagganlegri staðfestu og skotheldum kenningum. Staðfesta af því tagi
sprettur af fastmótuðu kerfi eða lífssýn — en gagnrýni er eða ætti að vera
díalektísk, þ. e. þrífast á stöðugum breytingum og mótsögnum.
Meginviðfangsefni gagnrýnandans held ég að sé að koma sér upp forsend-
um sem eru nógu sveigjanlegar til að mæta öllu því sem upp kemur í
myndlist. Ekki veitir af, því hann verður fyrstur manna að láta uppi
skoðanir á nýjungum. En þær forsendur verða að eiga sér rætur í talsverðri
þekkingu á myndlistar og menningarsögu og öllum innviðum myndlistar-
568