Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Síða 8

Tímarit Máls og mcnningar
sælt líf lætur liann skína í ofstjórnarhneigðir, sem svo algengar eru hjá þeim
sem smíða fyrirmyndarþjóðfélög í huganum. Hann gerir ráð fyrir þræla-
haldi, meðal annars sem refsingu fyrir hjúskaparbrot, feðraveldi ströngu,
takmörkun ferðafrelsis. Margt af ávirðingum Utópíu hans er reyndar tengt
þeirri augljósu staðreynd, að hver bók þessarar gerðar er barn síns tíma. Til
dæmis að taka telja hinir göfugu Utópíumenn Mores það sjálfsagt að nota
það gull sem ekki er haft í hlandkoppa til að leigja sér hermenn til
stríðsrekstrar og etja óvinum hverjum gegn öðrum. Þeir hika heldur ekki
við að leggja undir sig lönd og stofna þar nýlendur ef einhver þjóð er svo
„óskynsöm“ að nýta ekki land til ábata. Utópía er semsagt öðrum þræði
réttlæting á heimsveldisbrölti Englendinga á dögum Hinriks áttunda (sem
síðar lét hálshöggva Thomas More fyrir tryggð hans við páfann í Róm).
Staðleysan er líka jarðskjálftamælir á andlegar og pólitískar hræringar
tímans, lýsir ekki síst ótta við það sem er að gerast í raun og veru. I bók
Thomasar More er um að ræða upphaf iðnvæðingar, vöxt borga, yfirgang
landeigenda sem láta arðvænlegt sauðfé éta búalið út á vergang, stafar þar af
siðferðileg óáran, glæpafaraldur og harðir refsidómar, eins og tíundað er í
fyrri hluta bókarinnar. Sú staðleysa sem gefur öðrum nafn er því í eðli sínu
viðbrögð við ýmsum herfilegum afleiðingum kapítalismans á æskuskeiði
hans, og kannski ekki áætlun um framtíð, heldur gagnrýninn leikur að
öðrum möguleikum í samfélaginu (ósk fremur en von, eins og áður segir).
Leikur sem tengist við fegraða mynd fortíðarinnar. Utópía er ekki nærri
alltaf framtíðarspá, heldur reist á viðbrögðum þeirra sem trúa á eldra
jafnvægi, fornar dyggðir handverks og smábúskapar, þegar þeir standa
andspænis örum þjóðfélagslegum breytingum, sem eru þeim fjandsamlegar
og lítt skiljanlegar.
Utópía átti sér mörg fordæmi áður. Thomas More var sjálfur nákunnugur
kenningum Platóns um stéttskipt sameignarríki sem reist væri á réttu
heimspekilegu uppeldi. Margir aðrir textar koma við sögu þessarar greinar,
Paradís Biblíunnar, ævintýrasagnir um undralönd úti í veraldarsjónum,
vitranir trúarhöfðingja og skálda um dýrð himneskrar borgar. Bók Mores
markar hinsvegar tímamót að því leyti, að staðleysa hans er samfélag sem
stendur á eigin fótum ef svo mætti segja, þarf ekki á guðdómlegri íhlutun að
halda né heldur furðum ævintýrsins.
Margir urðu til að feta í fótspor Thomasar More og hér er ekki úr vegi að
nefna „Sólborgina“, La Cittá del Sole, eftir Campanella, rit frá upphafi
sautjándu aldar. Þar reisir þessi marghrjáði ítalski munkur ríki visku og
sameignar undir klerklegri forystu austur á Ceylon. Þar er sælan full, þar er
líka ofstjórn á kynlífi — prestastjórnin þar velur fólk saman til undaneldis
og börnin eru svo alin upp án afskipta foreldra. Og þar er einnig að finna
238