Tímarit Máls og menningar - 01.06.1984, Blaðsíða 50

Tímarit Máls og menningar
þekkingar sem við höfum yfir að ráða, því þeir sem afla þekkingar eru ekki
bara í fullum rétti til þess að hlutast til um hagnýtingu hennar heldur ber
þeim skylda til þess.
Við þekkjum þegar sum verstu dæmin um misbeitingu þekkingar og get-
um þess vegna stundum greint sjúkdómseinkenni á fyrstu stigum rann-
sóknar. „Sjúklegur“ á hér við rannsókn í mannfjandsamlegum tilgangi, svo
sem til að eyða lífi, eitra umhverfið eða heilaþvo fólk. Auðvitað er siðlaust
að taka þátt í slíkri rannsókn með fullri vitund um markmið hennar. Það er
rétt að hagnýtur tilgangur tiltekinnar rannsóknar kann að vera óþekktur eða
óviðkomandi því hvernig niðurstöður verða notaðar seinna. En í öðrum
tilvikum vita menn vel, eða gætu vel vitað, hver hann er, og þá er það
siðferðileg skylda fræðimannsins að leggja niður vinnu. Ef hann vill vera
siðferðilega heill og forðast fræðilegan saurlifnað þá hlýtur hann að hafna
þátttöku í samsæri þar sem glæpir gegn mannkyni eru vísindalega skipu-
lagðir, mannréttindi eru fótum troðin, og vonir manna um frelsi og þroska
eru skipulega lagðar í rúst. Það eru ýmsar leiðir til þess að neita að nota
þekkingu sína og hæfileika í þessu skyni; allt frá fordæmi uppreisnarmanns-
ins sem fylgir ráði Goethes: „Hunsaðu valdið, haggastu ekki, sýndu styrk
þinn,“ til óvirkara andófs þess sem fylgir Fræðimanni Brechts: „Þjónaðu
ekki ráðandi öflum en berðu samt ekki fram hávær mótmæli. Ég get ekki
látið brjóta mig á bak aftur, ég verð að lifa af hin ráðandi öfl.“
Það er meira en mál til komið að vísindamenn hugsi skipulega um það
hvernig þeir ætla að neita að misnota þekkingu sína, en um leið verða þeir að
gerbreyta samtökum sínum. Hingað til hafa þessi samtök annaðhvort verið
fræðileg og stuðlað að útbreiðslu þekkingar eða þau hafa verið hagsmuna-
samtök líkt og verkalýðsfélög. Nú á dögum ber brýna nauðsyn til að
bindast samtökum í baráttunni gegn misnotkun (og sóun) vísindalegrar
þekkingar, og þar eð þessi misnotkun nær til heimsins alls verður einungis
hægt að ná árangri með alþjóðasamtökum fræðimanna.
Eflaust er einnig þörf á slíkum samtökum í þeim tilgangi að verja
fræðimenn sem eru ofsóttir vegna siðaskoðana sinna, sérstaklega fyrir glæpi
eins og að gagnrýna kerfið, bjóða opinberri hugmyndafræði byrginn, fletta
ofan af stofnunum og náðarforingjum eða kunngera staðreyndir, sem fólk á
rétt á að þekkja, um það hvernig pólitísk, efnahagsleg og hernaðarleg öfl
móta líf þess.
Auðvitað getur siðferðisstyrkur einstaklingsins aldrei oltið á tilvist og
áhrifamætti einhverra samtaka. En samtök geta virkjað almenningsálitið og
þau sýna víðtæka samábyrgð. Það er gott að vita að maður er ekki einn.
Siðferðisreglur eru í eðli sínu félagslegar en ákvörðunin að breyta í samræmi
við þær og taka áhættuna sem því fylgir er einstaklingsbundin og sjálfráð.
280