Tímarit Máls og menningar - 01.03.1993, Blaðsíða 47

vera hvorki Dani né íslendingur heldur bara
Þjóðveiji.2
Þannig henti Þjóðverjinn Engels gaman að
Dönum og tröllatrú íslendinga á þorskalýsi,
en ýmsir aðrir skilgreindu eigin þjóðarein-
kenni með því að gera lítið úr öðrum. Meðal
Norðurlandabúa sjálfra léku hugmyndir um
eigin yfírburði í menningarefnum einnig
mikilvægt hlutverk við mómn þjóðarvit-
undarinnar. Danir, sem gátu státað af dá-
semdum Kaupmannahafnar og glæsibrag
konungdæmisins, hneigðust til að líta á hina
fátæku íslendinga sem vanþróaða sveita-
durga. En íslendingar, sem höfðu óljósar
hugmyndir um stöðu sína innan danska rik-
isins, voru snöggir að andmæla hvers kyns
ásökunum um nesjamennsku. í þessu liggja
rætur menningarlegrar togstreitu.
Sögurnar og sjálfstæðisbaráttan
Rómantískir höfundar á 19. öld höfðu mik-
inn áhuga á menningu miðalda og frum-
stæðu, óspilltu sveitalífi. Eftir því sem leið
á öldina og í byijun 20. aldar heilluðust
Danir einnig af ljóma fortíðarinnar og fóru
þá að sjá íslendinga í rómantísku ljósi og
sýna þeim föðurlega umhyggju. En eins og
Gunnar Karlsson hefur sagt var einfalt
sveitalíf lengi fram eftir 20. öld of nálægt
til að öðlast marga málsvara hérlendis.3 Það
er grundvallarstaðreynd, eldri en rómantík
19. aldar, að þeir sem dást mest að einföldu
sveitalífi hafa sjaldnast verið knúnir til að
lifa slíku lífi sjálfir. Kaldur raunveruleiki
sjálfsþurftarbúskapar og áhugi manna á að
eiga hlutdeild í menningarlífi Evrópu höfðu
djúptæk áhrif á íslenska borgarmennta-
menn 20. aldar.
Eins og nánar verður vikið að, fundu
þekktir fræðimenn lausn á þeim vanda sem
fólst í langvinnri leit að sjálfsmynd íslend-
inga í Islendingasögum. Þeir túlkuðu mið-
aldatextana með það fyrir augum að gera
sem mest úr menningararfleifð þjóðarinnar.
Áður höfðu menn litið svo á að sögumar
væru leifar blómlegrar munnlegrar sagn-
hefðar en nú fengu þær stöðu skrifaðra
bókmennta og voru sagðar afurð einstæðrar
bókmenntasköpunar á síðmiðöldum. Með
breyttum skilningi á sögunum lögðu þjóð-
emissinnaðir fræðimenn Islendinga áherslu
á að menningarstig þjóðarinnar á miðöld-
um hefði verið hátt í samanburði við aðrar
Norðurlandaþjóðir. Þessi túlkun, sem eitt
sinn gegndi mikilvægu hlutverki, hefur
hins vegar dregið dilk á eftir sér. Með því
að hafna hugmyndinni um rætur fomsagna
í munnlegri sagnalist sjálfseignarbænda,
bundu þessir þjóðernissinnuðu fræðimenn
fomsögurnar of náið lærdómshefð fom-
aldar og miðalda.
Hvemig gat það nú gerst að íslendinga-
sögum var beitt fyrir vagn þjóðemishyggju
á 20. öld? Svarið er, að reyndar höfðu ís-
lendingar notað fomsögurnar þegar frá
upphafi sjálfstæðisbaráttunnar á 19. öld til
að sýna fram á að þeir væru þjóð. Vopnaðir
hinum mikla sagnasjóði gátu þeir sýnt fram
á að íslendingar væm sérstök þjóð, annars
eðlis en aðrir ósjálfstæðir þjóðernishópar á
Norðurlöndum sem ekki áttu jafn eindregn-
ar menningarsögulegar heimildir. Hér er
ekki átt við Sama og Grænlendinga sem
vom sviptir borgaralegum réttindum, held-
ur þjóðir og þjóðabrot á borð við Færey-
inga, sem hófu þjóðemisvakningu ekki að
ráði fyrr en á 20. öld, og hinn dönskumæl-
andi minnihluta á Skáni. Síðarnefndi
hópurinn hefur ekki verið hluti sænska rík-
TMM 1993:1
37