Tímarit Máls og menningar - 01.06.1997, Side 58

DA NIELE SALLENAVE
lestarstöð, þar sem styttan af honum stendur (er hún þar enn?) þar sem hann
trónir uppi á brynvörðum vagni og krækir fingri í vestið; brátt fær borgin
annað nafn. Síðan skellur stríðið á og myrkur leggst yfir borgina: umsátur
Þjóðverja kostar 400.000 mannslíf...
Og nú allt á öfugum endanum: mafían, allt í niðurníðslu, vesöld og breitt
yfir allt saman með því að taka aftur upp gamla nafnið: Pétursborg. Borg
Péturs eða klettaborg?
5.
Rússland og Upplýsingin.
Fyrsta tilgáta. Þetta eru tvær algerlega ósættanlegar andstæður: Rússland
og allur hinn slavneski heimur fór.á mis við Upplýsinguna, hann gekk hvorki
í gegnum siðaskiptin né endurreisnina.
Þar er ekki hægt að ímynda sér frelsi í þeirri evrópsku merkingu að öðlast
sjálfsforrœði í réttarríki, þar sem stofnanir njóta frelsis.
Enda sýnir sagan að Rússar hafna stöðugt „Vesturlöndum". Það kemur
fýrst fram í afstöðu þeirra til þýskra áhrifa - Pétur var raunar „þýskur“,
hljómurinn í fýrra nafhi borgarinnar gefur það til kynna - en í hinu
ódauðlega verki Gontsj arovs hafhar Oblomov bæði vinnu og aðgerðum, sem
hvort tveggja var holdgert í Þjóðverja, Stolz að nafni.
„Stolz“, hinn stolti: þess konar stolt, stolt manns sem vex og dafnar innan
samfélagsins í þess þágu og sjálfs sín, er alger andstæða hinnar rússnesku
samkenndar, þess anda sem býður mönnum að vera hluti af heiminum.
Oblomov er hvorki slavavinur né trúarleiðtogi. í augum „Þjóðverjans“ er
hann letingi, í augum hins vestræna manns er hann viljalaust úrhrak. En það
er alrangt, hann er Rússi: umhverfis hann svífur æskan, og ljúf sál slavnesks
rétttrúnaðar, samúð með minni máttar, smælingjum, öllum sem eiga bágt.
Síðar meir á „vísindalegur sósíalismi“ eftir að brjóta upp dyrnar að
Rússlandi á jafn ofstopafullan hátt og Pétur opnaði gluggann í vesturátt.
Er þá vita vonlaust að sætta þessa tvo heima?
6.
Og þó má á vissan hátt segja, og það er önnur tilgátan, að sátt hafi komist á,
með valdi; hún hét meira að segja tilteknu nafni: rússneski kommúnisminn.
Rússneski kommúnisminn er skrímsli, tálsýn. Höfuð hans er vonir Upplýs-
ingarinnar (það verður að breyta heiminum) og líkami hans asískur doði
(það er ekki hægt að breyta heiminum). Hrákasmíð sem hefur getið af sér
56
TMM 1997:2