Tímarit Máls og menningar - 01.06.1997, Síða 106

RITDÚMAR
endurspegluðu ekki á nokkurn hátt
þeirra eigin tilfinningar og hugsanir.
Kom þetta fram með ýmsu móti: í hinum
þýskumælandi heimi skilgreindu menn
þessa andstöðu með orðunum „Zivi-
lisation“ sem var látið tákna innflutta
franska fagurfræði og siði og „Kultur“
sem notað var á hinn bóginn um innlend
viðhorf og siði og talið miklu djúpstæð-
ara og raunverulegra, og í Danmörku
skopstældi Wessel franska harmleiki.
Kjarninn í þessu andófi, sem fór hægt
af stað í byrjun en magnaðist æ meir eftir
því sem leið á 18. öldina, var sú hugsun,
að það væru ekki til neinar algildar reglur
um bókmenntir af því tagi sem áður
höfðu verið boðaðar, menn væru mis-
munandi eftir stað og tíma ogþyrft u þess
vegna mismunandi tjáningarform og
stíl. Jafnframt fóru menn að leita að leið-
um til að túlka þær tilfinningar sem þeirn
fannst að sér væru eiginlegar en höfðu
ekki fundið neinn farveg innan þeirra
klassísku bókmennta sem íylgdu reglun-
um. Segja mætti að leitin væri ein, en þar
sem hún reyndi fyrst og fremst að fara út
fyrir „klassísku hefðina" frönsku stefndi
hún í ýmsar áttir: menn höfnuðu ekki
fornöldinni heldur var hún endurmetin
og Hómer nú skyndilega settur í öndveg-
ið, og einnig hurfu menn að alls kyns
bókmenntaformum Norður-Evrópu
sem „klassíska hefðin“ hafði ýtt til hliðar
en þeim fannst koma sér mun meir við
en hún, sem sé þjóðkvæðum, þjóðsög-
um, miðaldabókmenntum og bók-
menntahefð annarra þjóða á norður-
slóðum.
Sagt hefur verið að þetta sé mesta bylt-
ingin sem orðið hafi í andlegu lífi álfunn-
ar síðan á endurreisnartímanum, og er
það tvímælalaust rétt, ekki síst ef að því
er gáð að í kjölfar hennar fylgdi ekki
aðeins óhemju mikil bókmenntasköp-
un, heldur spruttu margvísleg vísindi
upp af henni: þýska söguhyggjan, sam-
anburðarmálfræðin, textafræði, þjóð-
háttafræði og þar fram eftir götunum. En
fyrir stöðu íslendinga var þetta einnig
mesta byltingin sem orðið hefur: í þess-
um nýju straumum fór sú bókmennta-
hefð sem geymst hafði á Islandi að fá eitt
af lykilhlutverkunum. Það að hafa varð-
veitt tungumálið sem þessar miklu bók-
menntir voru samdar á var stórkostlegt
kraftaverk, og Islendingar sjálfir voru
þeim mun merkilegri sem þeir varð-
veittu betur málið og menninguna og sín
eigin þjóðernissérkenni. Og einnig má
bæta öðru við: á tímum „klassíska
smekksins“ var harla erfitt að brúa bilið
milli bókmennta sem fylgdu reglunum
og íslensku hefðarinnar, en þegar menn
í Norður-Evrópu byrjuðu að róa á allt
önnur mið og leituðu sér t. d. að fyrir-
myndum í þjóðkvæðum, breyttist þetta
gersamlega: fyrir skáld og rithöfunda
opnaðist sá nýi vegur að sameina inn-
lendan arf og evrópskar nýjungar, vera
skáld á íslensku og jafnframt í takt við
hinn vestræna tíma.
Þá er komið aftur að Hannesi og Egg-
erti. Um ágreiningsmál þeirra er þetta
ályktað í bókmenntasögunni (bls. 77):
„Hannes var mun nær nútímaviðhorf-
um í þessum efnum. Fyrir honum var
tíminn ótrufluð hreyfing inn í raunveru-
lega ff amtíð en ekki endurtekning glæsi-
legrar byrjunar, þjóðlegrar og hetjulegrar
fortíðar. Hann tók erlent knapafas ffam
yfir samræmt göngulag fornt“.
Það má vel vera. En þegar á samhengið
er litið getur maður einnig velt því fyrir
sér, hvort Hannes hafi hér ekki verið
maður fortíðarinnar, bundinn þeim
smekk sem enn var ríkjandi í álfunni, en
Eggert þvert á móti maður hins nýja
tíma. Hefði verið fróðlegt að fá svör við
spurningum af þessu tagi frá sem víðust-
um sjónarhornum og vænlegra til skiln-
ings en alhæfingar úr smiðju Foucaults
og félaga. Þessi gloppa er þeim mun til-
finnanlegri fyrir þá sök, að þegar að róm-
antísku skáldunum kemur eru þau stað-
sett innan hræringa síns tíma á
Vesturlöndum: sú umfjöllun er með
ágætum, en það háir henni að hún hang-
104
TMM 1997:2