Tímarit Máls og menningar - 01.06.1997, Qupperneq 102

RITDÓMAR
ur komið höfundunum að góðum not-
um, kaflinn um Jónas Hallgrímsson ber
þess merki að það er einn af útgefendum
ritsafns Jónasar (1989) sem um hann
vélar (í erlendum ritum af þessu tagi
hefði verið birtur listi yfir höfunda verk-
sins með upplýsingum um feril þeirra,
rannsóknir og slíkt, og er skaði að þeirri
venju skuli ekki hafa verið fylgt hér), og
þannig mætti halda áfram mjög lengi.
Allt þetta eykur mjög á gildi verksins og
gerir að verkum, að það er góður vitnis-
burður um yfirsýn manna yfir sögu ís-
lenskra bókmennta eins og hún getur
best orðið í lok 20. aldar. Við þetta má
bæta, að bókmenntasagan er mjög al-
hliða, og eru ýmsu gerð góð sldl sem
hefur ekki alltaf þótt fínn litteratúr, þótt
það hafi leikið sitt hlutverk og sé kannske
ekki eins ómerkilegt og menn hafa vera
látið, t. d. reyfaraþýðingum og slíku.
Hér gæti í raun og veru staðið amen
eftir efninu, með þeim ummælum að
lokum, að þessi bókmenntasaga hljóti nú
framvegis að vera nauðsynlegt uppfletti-
rit fyrir alla þá sem á annað borð lesa
íslenskar bækur. En það reynist gjarnan
erfitt fyrir nöldursegg að hætta að leita
að fölnuðu laufblaði fyrr en hann finnur
það, og því kemur það sennilega engum
á óvart að gagnrýnandi vilji huga betur
að því hvaða skil meginefni þessa bindis
séu gerð. Það má nefnilega líta svo á að
þetta þriðja bindi bókmenntasögunnar
eigi ekki aðeins að fjalla um ákveðið tíma-
skeið, „hina löngu nítjándu öld“ eins og
útgefandinn orðar það, heldur standi
höfundarnir einnig frammi fyrir „vanda-
máli“ eða verkefni sem þeir þurfi að taka
til athugunar og sé ólíkt því sem var á
dagskrá í fyrri bindunum. Kjarni málsins
er sá, að á þessu tímabili gerbreytist staða
íslenskra bókmennta við það að þær
verða hluti af vestrænni bókmenntahefð
og menningarlífi og mótar það viðhorf
fslendinga ekki aðeins til tungunnar og
menningararfsins heldur einnig til rit-
starfa og skáldskapar af öllu tagi.
Á þessu eru ýmsir angar. Annars vegar
gerist það að erlendis uppgötva menn nú
forníslenskar bókmenntir, finna þeim
nýjan stað í evrópsku menningarlífi.
Þetta skiptir meginmáli fyrir fslendinga,
a.m.k. ef það er satt sem sumir hafa hald-
ið fram, að þjóðir sem hafa gengið í gegn-
um hnignunar- og niðurlægingaskeið
eigi gjarnan erfitt með að meta sinn eigin
menningararf að verðleikum og ávaxta
hann nema útlendir menn fari að sýna
honum áhuga. Hins vegar leiða þessi
nýju tengsl til þess að íslenskir höfundar
verða í síauknum mæli fyrir áhrifum af
vestrænum bókmenntum og flytja inn
bókmenntaform sem eldd voru áður til,
leikrit, smásögur og skáldsögur. Um
þetta nýja samhengi verða þeir nú að
fjalla sem rita bókmenntasögu þessa
tímabils, og geta þeir t. d. ekki komist hjá
því að líta á þróun vestrænna bókmennta
á sama tíma og samspil íslenskra og er-
lendra bókmennta, og einnig að taka af-
stöðu til þess hvernig fræðimenn hafa
sett sögu þeirra fram, hvaða kenningum
þeir hafa haldið fram.
Frá því er skemmst að segja, að þetta
meginvandamál er hvergi skilgreint í
heild sem slíkt og fara höfundar misjafn-
ar leiðir til að takast á við það. f kaflanum
um upplýsingaröldina, sem er grund-
völlur alls þess sem á eftir fer, er sú stefna
tekin að byggja mjög á hugmyndum ým-
issa kenningasmiða og ber þar hæst
Michel Foucault, þannig að ekki er of-
mælt að andi hans svífi allvíða yfir vötn-
unum og víðar en nafn hans er nefnt. En
það er nú svo að slíkum vinnubrögðum
fylgir jafnan nokkur áhætta. Eitt af
kynjafyrirbærum nútímans eru tísku-
bylgjurnar sem ganga þannig yfir að fyrst
er einhver höfundur hafinn langt upp
fyrir skýin og nánast talinn innblásinn
spámaður, þannig að hver sá sem fetar
ekki sem nákvæmast í fótspor hans er
talinn álfur út úr hól, en svo, kannske
aðeins fáum árum síðar, fellur spámað-
urinn af stalli, hugmynda hans sér hvergi
stað og það er jafn sprenghlægilegt að
vitna í þær eins og það var áður að vitna
100
TMM 1997:2