Tímarit Máls og menningar - 01.06.1999, Side 39

MINNISVARÐI PÚSHKÍNS
voldugu ríki. En um leið verður að spyrja: hvað um venjulegt fólk, hvaða rétt
á það, verður efling ríkisins á kostnað sakleysingja sem hjól framfaranna
kremja til bana miskunnarlaust? (Gleymum því ekki að Pétursborg stendur
á beinum hundruð þúsunda ánauðugra bænda sem reknir voru út á mýrar
og fen til að reisa hana).
Edmond Wilson notar þetta sögukvæði til að minna á þann samanburð á
Pétri mikla og Stalín sem lengi var í tísku. Báðir áttu þeir að sýna að fr amfarir
verða í Rússlandi með ofríki og mannfórnum.27 Og þótt mikill sé þessara
manna munur hafði hann tölvert til síns máls. Púshkínsaga Grossmans, sem
áður var nefnd, kom fyrst út 1939 og hún staðfestir að sovéskir höfundar
höfðu mikla tilhneigingu til að gera Pétur að holdtekningu þeirrar „sögulegu
nauðsynjar“ sem Stalín tók upp í sitt pólitíska vopnabúr. Þeirrar „kröfu tím-
ans“ sem lætur sig litlu skipta hvað um vesæla einstaklinga verður. Grossman
fyrirlítur einstæðinginn Jevgeníj, sem er að hans dómi fyrst og fr emst aumk-
unarverður í gagnslausri heift sinni í garð hins mikla manns og telur Púshkín
allan á bandi Péturs „umbótamannsins sem táknar framgöngu hins sögulega
ferlis“ við að byggja upp ríki28. Þetta er fróðleg ritskýring: hún segir sína sögu
af því að aðdáendur og þjónar valdsins vilja ekki efast um rökþess, vísa ffá sér
áhyggju af þeim sem fyrir þessu valdi verða. En það verður á hinn bóginn
ekki sagt um Púshkín sjálfan: hann virðir áform og persónu Péturs sem fyrr,
en hann gerir raunir Jevgeníjs að höfuðyrkiseftii sínu, sýnir reiði hins van-
máttuga fullan sóma - og með því er hann enn og aftur að „biðja þeim fót-
umtroðnu góðs“.
Kvæðið Minnisvarðinn er á sinn hátt einnig samstilling margra radda sem
búa í brjósti skáldsins, tjáning andstæðna og spurninga sem aldrei verða gef-
in fullnægjandi svör við. Púshkín hefur varla lokið við að telja sér það til
tekna að hann hafi þjónað „lýðnum“ (sem hér fær að heita narod - þjóð,
alþýða) með ffelsiskvæðum og með því að hvetja til miskunnsemi þegar
hann lýkur kvæðinu á hástemmdu lofi um skáldskapinn sem er samt sem
áður öllu ofar. Enn þýði ég eftir orðanna hljóðan:
„Skáldgyðja, hlýð þú boði guðs, hvorki skaltu óttast móðgun né krefj-
ast lárviðarkrans, lát þú þig hvorki varða lof né róg og deildu ekki við
heimskingjann“.
Er skáldið ekki komið í mótsögn við upphaf ljóðsins? Nú má ekki krefjast
lofs né viðurkenningar (lárviðarsveigs) - en fyrst í kvæðinu var því slegið
fram, að frægð skáldsins muni berast um allt hið mikla Rússland og aldrei
fyrnast. Og er ekki gert lítið úr frelsisást og samstöðu með „hinum föllnu“
með því að snúa eins og aftur til þess lofs sem kom fram í „Skáld og lýður“
um skáldskapinn guðdómlega sem er utan við og ofar mannlífi?
TMM 1999:2
www.mm.is
37