Tímarit Máls og menningar - 01.09.2000, Page 126

RITDÓMAR
.. . búast við því að flestir mæti of
seint, vera svolítið tillitslaus og
áhrifagjarn, vinnusamur og hug-
myndaríkur, óttast drauga á
heiðum, virða hóla vegna álfanna,
grjótið vegna dverganna og
þessvegna selur maður ekki hvaða
grjót sem er, hvort sem það hentar í
byggingar eða ekki og maður hreyfir
ekki við sumum hólum, hvað sem í
boði er. Til að kallast Islendingur
þarf maður að elska þetta land svo
heiftarlega að það blæðir undan,
maður þarf að muna og aldrei
gleyma að þetta land á þig, og sá sem
selur það hefur að eilífu glatað sál
sinni, honum verður ekki einasta
erfiður dauðinn heldur og eilífðin
öll, tröll munu hann taka og þeyta út
í ystu myrkur og [...] maður á að
elska landið af sársauka (78)
Þetta eru stór orð og vísast ekki allir sem
geta skrifað undir þau eða þessa
hitasóttarkenndu þjóðemiskennd sem
mér virðist ekki vera gefin írónísk ljarlægð
í textanum nema ef vera skyldi með því að
eigna hana eina útlendingnum í sveitinni.
Enda mætti (og má) þá spyrja hvort við
séum á leiðinni að tapa þjóðerni okkar,
hvort við séum að breytast úr
íslendingum í eitthvað annað, einhvers
konar alheimsborgara án sérkenna sem
spretta af tengslum við eigin sögu, land og
menningu. Því heldur að minnsta kosti
Starkaður ffam í formála að fyrrnefndri
héraðslýsingu þegar hann segir að sá sem
ekki geti tengt sig við forfeður sína og
horfin atvik geti allt eins búið hvar sem er
úti í heimi og talað hvaða tungu sem er,
hann eigi í raun hvergi heima (182).
Að þessu leyti er Birtan á fjöllunum
mjög pólitísk saga með sterka skírskotun
til samtímans þótt hún gefi sig í orði
kveðnu ekki út fyrir að vera það (sbr. orð
sögumanns: Og mér dettur í hug að bæta
nýjum þráðum í þennan sveitarvefhað
minn, gefa atburðum þjóðfélagslega
skírskotun, stinga á kaunum. [.../...] En
þá man ég eftir ijúpnaveiðum Guð-
mundar á Hömrum (171)). Lykilpersónur
sögunnar hafa flestar mjög ákveðnar
skoðanir um málefni sveitarinnar og liggja
ekki á þeim og lesandinn þarf varla að
velkjast í vafa um hvar sögumaður stendur
í deilum um framfarir og tækninýjungar á
kostnað náttúru landsins. Um leið ber hún
nokkurn keim af rómantískum skáldskap
og hugmyndum rómantíkurinnar, bæði
hvað varðar náttúrurómantík, þjóðemis-
hugmyndir og viðhorf til skáldskapar.
í lýsingu Sams hér á undan er það
landið, náttúran og skáldskapurinn sem
skapa þjóðernið og lýsingin á fslend-
ingnum er hin erkitýpíska og goð-
sagnakennda mynd af frjálsu, en
hjátrúarfullu og svolítið villtu fólki sem
ber landið í sér og hefur í sér falinn vísi að
snillingi. í samræmi við þetta einkennir
það margar persónur sögunnar að þær
eru gagnteknar af einni ákveðinni
hugmynd eða tilfinningu sem heltekur
þær og gerir það að verkum að þær eru
nánast ekki mönnum sinnandi. Þetta
rómantíska einæði rennur sérstaklega á
karlana, þeir eru uppteknir af skáldskap,
ýmist sínum eigin eða annarra og ýmis
konar framkvæmdum eða framtíðar-
áformum um uppbyggingu sveitarinnar,
en konurnar eru jarðbundnari og sinna
sínum daglegu störfum án þess að láta
tilfinningar sínar og drauma þvælast allt
of mikið fýrir sér. Þær eru á hinn bóginn
stundum það sem þráhyggja karlanna
beinist að, þannig er skáldið Starkaður
beinlínis sjúkur af ást til Elku, hann getur
ekki unnið fyrir ást og vill helst renna
saman við náttúruna og breytast í gras
þegar hann ræður ekki við tilfinningar
sínar. Þessar miklu tilfinningar eru svo að
hluta brotnar niður með írónískri fjarlægð
sögumanns og annarra persóna, ekki síst
124
malogmenning.is
TMM 2000:3