Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2011, Blaðsíða 77

77
hann heldur því fram að evrópska þjóðríkið sem menningarlegt fyrirbæri
sé aðeins skiljanlegt ef það er sett í samband við bæði einveldið og kirkj-
una. Anderson fullyrðir að áhrifamáttur stærstu trúarbragðakerfa veraldar
og geta þeirra til að skapa „ímynduð samfélög“ sem náðu yfir stór land-
svæði ólíkra ríkja hafi byggst á heilögu tungumáli og rituðum helgitextum.
Í tilviki kristninnar hafi latínan þjónað þessu sameiningarhlutverki en um
leið hafi kerfinu verið haldið saman af tiltölulega fámennum hópi tví-
tyngdra menntamanna sem almúginn trúði að væru „milliliðir jarðar og
himins“ þar sem þeir gátu túlkað milli þjóðtungunnar og latínunnar.19
Aukin ferðalög á milli heimsálfa (og þar með ólíkra tungumálasvæða), upp-
gangur kapítalismans og þróun prentlistarinnar hafi hins vegar veikt stöðu
latínunnar og þar með völd kirkjunnar. Anderson tekur ekki svo djúpt í
árinni að segja að uppgangur þjóðernisstefnunnar í Evrópu sé bein afleið-
ing af vaxandi efasemdum almennings í trúarlegum efnum eða að þjóðrík-
ið taki beinlínis við hlutverki kirkjunnar en hann telur ljóst að þjóðríkið sé
í senn reist á grunni og í andstöðu við þau tvö áhrifaríku menningarkerfi
sem voru á fallandi fæti á átjándu öld.
Hugmyndir Andersons eru fjarri því að vera óumdeildar. Sumir fræði-
menn benda til dæmis á að sterk ítök trúarinnar innan samfélagsins hafi í
raun verið ein af höfuðforsendum þjóðríkjaþróunarinnar í mörgum lönd-
um Evrópu. Breski sagnfræðingurinn Adrian Hastings lítur svo á að þjóðir
og þjóðernisstefna séu í grundvallaratriðum afurðir kristinnar trúar og
telur hann upp ýmis ólík atriði máli sínu til stuðnings. Í sumum tilvik-
um séu goðsagnir um uppruna eða sameiningu þjóða af kristilegum toga,
tengdar trúboði, trúskiptum, skírn fyrsta konungsins eða fordæmi ein-
stakra dýrlinga. Í öðrum tilvikum leika helgisagnir tengdar þjóðernisátök-
um stórt hlutverk en meðal dæma sem Hastings tekur er það vægi sem
heilög Jóhanna af örk hafði í stríði Frakka við Englendinga á fimmtándu
öld og hefur haft fyrir franskt þjóðerni allar götur síðan. Í þriðja lagi ræðir
hann um mikilvægt starf prestastéttarinnar, ekki aðeins sem „milligöngu-
menn jarðar og himins“ heldur einnig við að skapa trúarlegar bókmenntir
og skáldskap á þjóðtungum og miðla þeim til almennings. Það samfélag
„ríkra og fátækra, læsra og ólæsra, hástéttar og bænda“ sem þeir sköpuðu
var ekki aðeins byggt á trúarlegum grunni heldur einnig sögulegum og
19 Benedict Anderson, Imagined Communities. Reflections on the Origin and Spread of
Nationalism, London: Verso, 1983, bls. 23.
MENNiNGARLEGiR ÞJÓÐARDÝRLiNGAR EVRÓPU