Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2011, Blaðsíða 225

225
við fullt eins sagt að báðar væru sannar þótt þær séu í mótsögn við hvor
aðra.58
Ég læt kenningar þeirra Poppers og Quines um rökfræði liggja á milli
hluta en hef þeim mun ákveðnari skoðanir á hugmyndum þeirra um hrekj-
anleika empirískra kenninga. Quine er nærri sannleikanum en Popper,
við höfum enga tryggingu fyrir því að ör afsannana hitti þá kenningu sem
við prófum í það og það skiptið. Hún gæti fullt eins geigað án þess að við
sæjum það og við þar með trúað því ranglega að örin hafi hitt í mark.
Nemandi Poppers, Imre Lakatos, var á líku róli og þeir Duhem og
Quine. Hann segir réttilega að Popper einblíni á einstakar kenningar og
sjái ekki að þær eru hluti af stærri vef sem Lakatos nefnir „rannsóknaráætl-
un“ (e. research program). Slík áætlun er „röð“ af samhangandi vísindakenn-
ingum. Þær hafi harðan kjarna sem í reynd sé verndaður gegn afsönnun. Ef
reynslan bendi til þess að einhver hluti kjarnans sé rangur þá beini menn
ör afsönnunarinnar í átt að einhverri hjálparkenningu en láti harða kjarn-
ann í friði. Lengi vel virtust hreyfingar mánans stríða gegn kenningum
Newtons en þær mynduðu harða kjarnann í ríkjandi rannsóknaráætlun.
Samkvæmt formúlum Poppers hefðu vísindamenn átt að telja hana afsann-
aða en flestir þeirra vildu halda í kenninguna vegna þess að hún virtist svo
spennandi. Menn gáfu sér að einhver hjálparkenninganna væri röng og svo
virtist vera. Hjálparkenningin „útreikningarnir á ferli tunglsins eru réttir“
reyndist röng, eitthvert gáfnaljósið fann villu í útreikningunum á braut
tunglsins.
Þetta taldi Lakatos styðja þá staðhæfingu sína að afsönnunarreglur
Poppers „drepi“ vísindakenningar of hratt. Rannsóknaráætlanir séu flókn-
ar og þurfi tíma til að þroskast. Því sé rétt að hlífa hinum harða kjarna við
afsönnun um stundarsakir.59 Ástæðan sé meðal annars sú að kenningar
sem virðast afsannaðar geta komið aftur. Gott dæmi er kenning Newtons
um að ljósið sé eindafyrirbæri, samanstandi af smáeindum. Hún var lengi
talin vera afsönnuð. En Einstein hressti upp á hana og átti hún hörku
„comeback“ fyrir vikið. Því er ekki skynsamlegt að ýta kenningum til hlið-
ar þótt þær virðist í fljótu bragði afsannaðar eða óprófanlegar.60
58 Karl Popper, Conjectures and Refutations, bls. 419–451.
59 Þessi kenning minnir svolítið á þá kenningu andfrjálshyggjusinnaðra hagfræðinga
um að rétt sé að vernda iðnað nýiðnvæddra ríkja gegn samkeppni um stundarsak-
ir, samkeppnin „drepi of hratt“. Sé vísindaheimspeki Poppers frjálshyggjuspeki í
reynd þá er vísindaheimspeki Lakatos kannski kratísk í sínu innsta eðli.
60 Imre Lakatos, „Falsification and the Methodology of Scientific Research Pro-
AÐFERÐ OG AFSÖNNUN