Orð og tunga - 01.06.1990, Síða 26

4
Orð og tunga
Hér verður þýðandinn að reyna svolítið á þanþol sinnar eigin tungu, jafnvel
þótt hann eigi á hættu að verða talinn ósendibréfsfær á móðurmáli sínu, því
þýðingar eru öðrum þræði landnám tungunnar, sem víkka svið hennar og færa
hana nær því markmiði að orð verði á henni til um allt sem er hugsað á jörðu.
Við megum fyrir alla muni ekki rígskorða okkur við ákveðinn stíl og telja hann
íslenskari en alla aðra, svo sem frásagnarstíl Islendingasagna. Þótt hann eigi
auðvitað ágætlega við þegar lýst er áflogum og vígaferlum bænda á söguöld,
hentar hann til dæmis miður vel yfirmáta íhugulum og innhverfum sagnamáta.
aldamótahöfunda á borð við Marcel Proust, Thomas Mann eða James Joyce.
Þegar öllu er á botninn hvolft er ritstíll miklu síður háður þjóðerni eða þjóðtungu
en ákveðnum höfundum og umfram allt þó ákveðnum tímabilum og stefnum.
Þótt þýðingar stuðli þannig að því að veita nýjum og utanaðkomandi straum-
um inn í land þýðandans, má frá öðru sjónarhorni séð líta á þær sem einhvers
konar varnargarð gegn ofurmætti erlendra áhrifa, með því þeim er þá ekki hleypt
inn án þess að hafa verið brotin undir þá þjóð sem fyrir er og veittur þegnréttur
í nýju landi. Gott dæmi um slíkan varnargarð er þýðing hins grískættaða Li-
víusar Andróníkusar á Odysseifskviðu Hómers yfir á latínu, sem markar upphaf
latneskra bókmennta, þar sem hún skapaði latneskt skáldamál sem gerði Róm-
verjum kleift að standast fyrirmyndum sínum, Grikkjum, snúning á bókmennta-
sviðinu það sem eftir var. Þannig hafa þýðingar af erlendum málum einatt orðið
grundvöllur að þjóðlegum bókmenntum og er nærtækast fyrir okkur hér að hugsa
til þess hvernig þýðingar á erlendum helgiritum voru undanfari þeirra bókmennta
sem við gumum hvað mest af sem séríslensku fyrirbrigði, Islendingasagna, þótt
því sé ekki haldið mjög á loft hér. En til að minna á þátt þýðinga í mótun íslensks
ritmáls fyrr á öldum liggur beinast við að tilfæra orð Halldórs Laxness í formála
að þýðingu á Alexanderssögu Galteri frá 13. öld, sem eignuð er Brandi Jónssyni
ábóta, þar sem segir að hún sé „þýdd á merkilegum tímamótum í sköpunar-
sögu íslensks ritmáls, hinn forni málmur tungunnar er hér hitaður, smíðaður og
lagður í deiglu þeirrar formtísku, sem þá var uppi með suðrænum forustuþjóð-
um menningar og undir beinum áhrifum hins alþjóðlega menntamáls aldarinnar,
latínunnar.11
Eitt merkasta dæmið um það að þýðing geti orðið uppspretta nýrra bók-
mennta er auðvitað þýðing Marteins Lúthers á Biblíunni yfir á mál sem varla
var til á hans tímum, en heitir síðan þýskt ritmál, og væri það verk í sjálfu sér
ærin ástæða til að halda nafni hans á loft hver svo sem örlög hinnar svonefndu
lútherstrúar hefðu orðið. Og Lúther lét ekki við það sitja að þýða, heldur bætti
hann um betur með því að gera rækilega grein fyrir aðferðum sínum við verkið og
viðhorfum sínum til þýðingarstarfsins almennt í bréfi sem gengur undir nafninu
Sendbrief vom Dolmetschen, og segir þar m.a. að sér mundi ekki veita af heilu ári
ef hann ætti að útlista allar sínar hugsanir og röksemdir um það efni. Hann sýnir
einnig með dæmum hvernig þýða skuli hinn biblíulega texta svo hann megi ná
til hins almenna lesanda, en til þess þarf hann framar öllu að standa sem næst
eðlilegu alþýðumáli samtímans. Þannig þykir honum óeðlilegt málfar það sem er
orðrétt þýtt í okkar Biblíu með orðunum „Af gnægð hjartans talar munnurinn“
og vill þýða það á alþýðlegri og kjarnmeiri máta með J)ýsku setningunni „Wes
das Herz voll ist, des gehet der Mund iiber“. Svipuð sjónarmið koma fram löngu