Orð og tunga - 01.06.1990, Síða 29

Kristján Árnason: Hin þrefalda eftirlíking
7
sé. Þessa má sjá mörg dæmi hjá ljóðskáldunum, en einkum á það þó við um
skopleikina sem kenndir eru við Plátus og Terentíus. Það liggur raunar ekki
alltaf í augum uppi, einnig á seinni tímum, hvar höfundarnafnið ætti helst að
lenda, og því hafa hnyttnir menn fundið upp á því að nefna höfund hinnar
vesturlensku útgáfu af kvæðabálknum fræga, Rúbajat, sem kominn er til okkar
alla leið frá Persíu 11. aldar með viðkomu í Bretaveldi 19. aldar, nafninu Fitz-
Omar.
En Fitzgerald sá sem þar kom við sögu sem milliliður og auðkenndi raunar
gerð sína af kvæði Omars Kajam með því skringilega orði „transmogrification"
hefur orðið fyrir talsverðu aðkasti og honum borið á brýn að hafa falsað innihald
kvæðisins og fært einum um of í átt til nautnahyggju, efnishyggju og fagurkera-
háttar 19. aldar í Evrópu. Þó er það trúlega einmitt í krafti þess arna að kvæðið
hefur notið slíkra vinsælda hér á landi að hver þýðandinn af öðrum hefur fundið
sig knúinn til að þýða þessa gerð Fitzgeralds.
Af svipuðum toga og stælingar og oft þáttur þeirra eru svonefndar staðfœrslur
eða heimfærslur sem tíðkast hafa í ýmsum myndum jafnt hér á landi sem annars
staðar. I þýðingu fornra helgirita þykir ekkert sjálfsagðara en að nefna sjálfan
myrkrahöfðingjann Miðgarðsorm eða eitthvað í þeim dúr, og Jón Þorláksson, í
margnefndri þýðingu sinni á Paradísarmissi, er ekkert feiminn við að læða nor-
rænum goðheimi inn í það merkilega samsull hebreskrar og grískrar goðafræði
sem þar er fyrir. En það eru einkum skopleikir sem bjóða upp á heimfærslur
þar sem þeir skírskota oftast beinna til samtíma síns en aðrar bókmenntir. Þetta
á ekki síst við um skopleiki Aristófanesar hins forngríska. Ef koma á mergjaðri
fyndni hans til skila á okkar tímum þarf þýðandi að taka sér ýmis leyfi og bessa-
leyfi til að vísa stöðugt til síns eigin samtíma og vera fundvís á hliðstæður og
tengiliði milli hans og hins upprunalega umhverfis þar sem þessir tímar geta
mæst á miðri leið. En ekki virðast þó allir samtímamenn okkar kunna jafn vel
að meta slíkt eftir viðbrögðum sumra að dæma sem fundu að því eftir sýningu
á einu leikriti hans hér að Afródíta var nefnd Freyja og Príapos völsaguð Freyr
en aþenskar konur í hjónabandsverkfalli líktu sér við freðýsur, sem eru auðvit-
að alíslenskt fyrirbrigði. Það er engu líkara en að listnautn sumra sé talsvert
háð þeirri tilfinningu að þeir séu að meðtaka eitthvað ósvikið eftir viðurkenndan
höfund frá viðurkenndu tímabili, enda féllu og kvæði Ossíans, sem höfðu farið
sigurför um alla Evrópu og verið þýdd af höfuðskáldum allt frá Goethe til Jónas-
ar Hallgrímssonar og Gríms Thomsens, allmikið í áliti eftir að upp komst um það
að ljóðin voru ort af samtímamanninum Macpherson en engum fornkeltneskum
kvæðamanni.
Af öllu þessu má sjá að vegur þýðandans getur stundum verið krókóttari
en gefið var í skyn hér í upphafi og þar geta leynst jafnt ýmsar freistingar sem
gildrur og gryfjur sem falla má í hæglega. „Traduttore traditore“ segja ítalir,
og sá sem ætlar að snara því spakmæki yfir á annað mál, eins og við hæfi er
á ráðstefnu um þýðingar, rekur sig óþyrmilega á sannleiksgildi þess, því orðrétt
þýðing þess „þýðandi svikari“ svíkur okkur um þann orðaleik sem í orðunum
felst og fylgir hugsuninni í þeim eftir, þannig að fleyg orð verða vængstýfð, en
hins vegar er hætt við að þýðing sem reyndi að ná orðaleiknum yrði langsótt og
ónákvæm, sem einnig mætti telja svik. Þýðandinn verður sem sé að kunna þá