Orð og tunga - 01.06.1990, Síða 46

24
Orð og tunga
má segja að við gerð slíkra bóka takist á tvö sjónarmið. í sumum bókum situr
það sjónarmið í fyrirrúmi að megináhersla skuli lögð á að skýra viðfangsmál-
ið fyrir þeim sem hafa þýðingamálið að móðurmáli. Þýðingamálinu eru þá ekki
gerð skil umfram það sem í þessu felst, þ.e. ekki eru gerðar sérstakar ráðstaf-
anir til að greiða fyrir þeim sem áhuga hafa á því að nálgast þýðingamálið en
hafa það ekki að móðurmáli. Þeim mun meiri áhersla er lögð á að skýra notk-
un og merkingarskipan orðanna í viðfangsmálinu á þann hátt sem best hentar
þeim lesendum sem fullan skilning hafa á þýðingamálinu, gjarna með útskýringu
og umorðun þegar það þykir tryggja betri skilning en bein þýðing. Merkastur
fulltrúi erlend-íslenskra orðabóka í þessum hópi er án efa Ensk-íslensk orðabók
sem út kom hjá Erni og Örlygi árið 1984. En ég vil einnig nefna dansk-íslenska
orðabók Konráðs Gíslasonar frá 1851 sem mjög er miðuð við þarfir íslenskra les-
enda fyrir að glöggva sig á dönskum orðaforða og danskri málnotkun. í öðrum
bókum eru þýðingamálinu gerð sérstök skil í þágu þeirra sem ekki hafa það að
móðurmáli en hafa þörf fyrir að beita því með atbeina viðfangsmálsins. Fyrsta
erlend-íslensk orðabók af þessu tagi var Sænsk-íslensk orðabók Gösta Holms og
Aðalsteins Davíðssonar sem út kom í Lundi árið 1982.1 norsk-íslenskri orðabók
Hróbjarts Einarssonar frá 1987 er fetað í sömu fótspor. Auk þessara tveggja
bóka langar mig að geta rússnesk-íslenskrar orðabókar sem Helgi Haraldsson
og Valeríj Bérkov hafa lengi unnið að og koma mun út innan tíðar, en þar er
gengið lengra að þessu leyti en í nokkurri annarri erlend-íslenskri orðabók. Til
glöggvunar um þessa aðferð má vitna til Sænsk-íslenskrar orðabókar, þar sem
íslensku þýðingarorðin eru auðkennd með tilliti til beygingareinkenna og vísað
til sérstaks beygingayfirlits í því sambandi. Ahersla er lögð á að þýða föst orða-
sambönd og frjáls notkunardæmi og merkingarskil eru oft afmörkuð með því að
tilgreina sænsk samheiti sænskum lesendum til glöggvunar. Almennt má segja
að þessi aðferð ýti undir knappar skýringar þar sem bein þýðingarorð eru tekin
fram yfir útskýringar og umorðun.
Þótt tala megi um tvær aðferðir eða tvö sjónarhorn við framsetningu tveggja
mála orðabóka er ekki um afgerandi greinarmun að ræða; öllum tveggja mála
orðabókum er vitaskuld ætlað að nýtast við margs konar notkunartilefni, og því
eru takmörk fyrir þeirri athygli sem annað rnálið fær að njóta á kostnað hins.
Ofuráhersla á viðfangsmálið getur þótt óeðlileg frá því sjónarmiði að þar sé farið
inn á svið eins máls orðabóka. A móti má vísa til kannana á orðabókanotum
sem benda til þess að margir grípi til tveggja mála orðabóka til glöggvunar og
skilningsauka á atriðum sem þeir hafa gott vald á að kynna sér í eins máls
orðabók (sjá Tomaszczyk 1983: 46).
Vitaskuld ræður viðhorf höfundar eða ritstjóra mestu um þá stefnu sem orða-
bækur taka að þessu leyti en ekki er fráleitt að liugsa sér að innbyrðis afstaða
málanna tveggja hafi áhrif. Segja má að fyrra sjónarmiðið, með áherslu á rækilega
greiningu viðfangsmálsins, eigi einmitt vel við íslenskar aðstæður þegar enska á
í hlut með tilliti til þeirrar stöðu sem enska hefur sem nærtækasta og áleitnasta
erlent mál í íslensku samfélagi. Síðari aðferðin hæfi hins vegar þeim sérstöku
tengslum sem íslenskt mál og málsamfélag hafi við norræn mál og samfélög
þeirra. Orðabókanotendum kæmi þó oft vel að eiga kost á livoru tveggja, geta
valið þá tegund bókar sem best á við aðstæður hverju sinni.