Orð og tunga - 01.06.1990, Síða 48

26
Orð og tunga
íslenzk heiti á því, sem á dönsku heitir einu nafni Hale. (Freysteinn
Gunnarsson 1926: VII)
Beint andspæni tökuorðs við upphafsorð sitt eða fyrirmynd er einnig ófýsi-
legur kostur með tilliti til þess að lesendum skuli jafnan veitt sem verðmætust
vitneskja. Frá því sjónarmiði getur alkunn tökuorðsmynd þótt lítils virði sem
þýðingarorð þar sem gert er ráð fyrir því að lesendur vænti annars konar þýð-
ingar eða beinlínis málfarslegrar leiðsagnar. Þar við bætist óskýr og hikandi
afstaða til tökuorða almennt, m.a. til ritunar þeirra. Sú afstaða kemur m.a. fram
í því að engin orðabók hefur verið samin sem tekur til tökuorða sérstaklega, gerir
grein fyrir uppruna þeirra, stöðu þeirra í málinu, notkun og merkingu og veitir
leiðsögn um íslensk samheiti þar sem það á við. Hér hefur orðsifjabók Asgeirs
Blöndals Magnússonar að vísu bætt verulega úr að því er upprunann varðar.
En notkun slíkra orða eru lítil skil gerð í íslenskum orðabókum og hlutskipti
margra þeirra að vera fordæmd eða sniðgengin. I erlend-íslenskum orðabókum
hefur þessa viðhorfs löngum gætt. I Ensk-íslenskri orðabók Arnar og Orlygs kveð-
ur þó nokkuð við nýjan tón. Þar eiga tökumyndir allvíða aðild að þýðingunum,
oftast til viðbótar eða stuðnings öðrum þýðingarorðum (sjá Jón Hilmar Jónsson
1985b).
Krafan um sambærileika og jafngildi hvetur til þess að láta orð standast á
við orð og reyna jafnan að finna þýðingarorð sem fellur sem allra best að þeirri
merkingarlegu afmörkun sem gildir um viðfangsorðið. Þrátt fyrir alla viðleitni
tekst þetta ekki nema að takmörkuðu leyti, a.m.k. að því er varðar mikinn hluta
hins almenna orðaforða. Ekki þarf mikla þýðingareynslu til að gera sér grein fyrir
margs konar misvísun, um leið og orð hefur tekið sér nýja stöðu er það farið að
kalla á önnur og annars konar þýðingarorð. Því verður oft ekki undan því vikist
að leiða fram hóp orða sem hvert eiga sinn rétt á sér en eru bundin ólíkum og
misjafnlega þröngum aðstæðum. Ætla má að vitundin um þetta ýti hreinlega
undir fjölorða þýðingar í orðabókum og veki það viðhorf að tryggara sé að láta
ekki eitt orð duga um hvert afbrigði heldur nefna fleiri samheiti til sögunnar.
Vettvangur orðmyndunar
Það er því út af fyrir sig ekki markvert þótt víða séu fjölorða þýðingar og sam-
heiti í erlend-íslenskum orðabókum. Það liggur að rniklu leyti í lilutarins eðli.
En hér eru fleiri ástæður á ferðinni sem fremur eru bundnar viðhorfi íslenskra
orðabókahöfunda til viðfangsefnis síns.
Það leynir sér ekki að erlend-íslenskar orðabækur og orðasöfn eru einn helsti
vettvangur íslenskrar orðmyndunar, þar sem erlend orð kveikja íslensk nýyrði
og menn þreifa fyrir sér með mismunandi orðmyndunarleiðir. Öðrum þræði er
tilgangurinn með slíkri nýyrðasmíð hagnýtur, menn sjá fyrir sér þörf málnotenda
fyrir íslenskt orð um tiltekið liugtak sem erlent orð hefur jafnvel loðað við án þess
að því hafi almennt verið unað í samfélaginu og geta gert sér raunhæfar vonir um
að nýyrðið verði notað í málinu. Þetta á einkum við nýsmíði íðorða. En nýyrði í
þýðingum þjóna ekki aðeins þessum hagnýta tilgangi. Þau eru einnig hugsuð sem
vitnisburður um sjálfstæði þýðingamálsins gagnvart því máli sem það er borið að,