Orð og tunga - 01.06.1990, Síða 58

36
Orð og tunga
4. Erlend lán án aðlögunar
Baldur hefur bent á að þótt hann hafi brugðið út af venju og notað orðið lán í
þessu sambandi sé sú orðanotkun óheppileg því að hér er ekki verið að tala um
eitthvað sem er fyrst fengið og síðan greitt eða afhent veitanda aftur.
Orðanefndin hefur ekki lista yfir þessar aðferðir liggjandi á borðinu þegar
verið er að leita að íðorðum. Við reynum einungis að finna það íðorð sem best
hentar hverju sinni. En að sjálfsögðu má finna dæmi um notkun þeirra í Tölvu-
orðasafninu að undanskilinni þeirri síðustu.
Innlend lán fela í sér að orðum sem til eru í málinu er fengin ný merking.
Þetta er kallað „terminologisering“ í nágrannamálum okkar og er mjög algeng
aðferð. Baldur skiptir slíkum lántökum í tvennt, þ.e. í fyrsta lagi eru tekin orð úr
almennu máli og í öðru lagi er reynt að vekja upp gleymd orð og gefa þeim nýtt
hlutverk og þar með nýtt líf. Um hið fyrra eru mörg dæmi í Tölvuorðasafninu.
Oft hafa ensku heitin orðið til á þennan hátt og íslensku heitin eru bein þýðing á
þeim. Dæmi um þetta eru t.d. memory sem á íslensku heitir minni og printer
sem á íslensku heitir prentari. Stundum er enska heitið „innlent lán“ í ensku, en
ekki unnt að nota beina þýðingu á íslensku. Gott dæmi um þetta er enska heitið
editor. Af einhverjum ástæðum hafa tölvunotendur ekki getað sætt sig við að
kalla þetta þarfa verkfæri einfaldlega ritstjóra. Enska orðið key er dæmi um orð
sem hefur fleiri en eina merkingu í tölvutækni. Auk þess eru fleiri ensk heiti,
t.d. index, sem menn vilja gjarnan geta þýtt með orðinu lykill. Þess vegna lagði
orðanefndin til að einn af þessum lyklum, þ.e. sá á lyklaborði eða hnappaborði,
gæti heitið hnappur.
I Tölvuorðasafninu er ekki mikið um gleymd eða hálfgleymd orð sem gefið
hefur verið nýtt hlutverk:. Helsta dæmið er að sjálfsögðu orðið skjár. Við upp-
haf sjónvarpsaldar á Islandi lagði Bergur Jónsson til að orðið skjár skyldi tekið
upp sem heiti á ‘myndfleti myndlampa’ sem á ensku heitir screen. En merking
orðsins skjár breyttist þegar til sögunnar komu útstöðvar þar sem myndlampar
voru notaðir til birtingar gagna. Orðið skjár varð þá heiti á öllum kassanum sem
myndlampinn var í og jafnvel á allri útstöðinni. Orðanefndin gerði það því að
tillögu sinni að myndlampi í kassa ásamt ótilgreindum stýribúnaði yrði kallað-
ur skjáald (heitir á ensku visual display unit eða monitor) og útstöð með
myndlampa (visual display terminal) fengi lieitið skjástöð. Orðið skjástöð
virðist vera töluvert notað en skjáald sést ekki oft og menn halda áfram að kalla
kassann skjá.
Önnur aðferð við myndun íðorða er nýmyndanir sem Baldur skiptir í þrennt,
þ.e. afleiðslu, samsetningar og myndun nýstofna. í tölvuorðasafninu er sægur
afleiddra og samsettra orða en mér vitanlega ekkert dæmi um að nýr stofn hafi
verið myndaður. Afleidd orð geta verið margvísleg. Sem dæmi má nefna orðið
gjörvi fyrir processor, myndað sem gerandnafn af sögninni að gera, og ritill
fyrir editor, myndað af sögninni að rita. Lýsingarorð má mynda af nafnorðum,
t.d. biðminnugur fyrir buffered, myndað af biðminni sem er þýðing á buffer, en
biðminni er dæmi um samsett orð. Einnig er til örvóttur fyrir directed, myndað
af ör. Orðanefndin hefur gert nokkuð að því að taka upp lítt notuð viðskeyti eins
og -ildi og -ald (sbr. skjáald hér að framan). Frægasta og umdeildasta dæmið í