Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2016, Page 156

155
fjarlægð milli dýra og manna með stílfærðum áminningum um að þótt
dýrin deili ýmsu með okkur mannfólkinu séu þau engu að síður öðruvísi
á sinn hátt og markist af sérkennum sinnar tegundar. Dýrin mæla ekki á
mennskri tungu, heldur haga sér í samræmi við það sem höfundarnir hafa
séð til þeirra, en þeir voru oftar en ekki bændur eða bjuggu að minnsta
kosti í návígi við dýrin sem um ræðir (þannig eru hestasögur algengastar,
enda riðu allir á hestum). Dýrasögur nutu vinsælda hér á landi undir lok
nítjándu aldar, samhliða vaxandi meðvitund um velferð dýra, en slíkt var í
anda raunsæisstefnunnar sem beindi augum að hvers kyns félagslegu mis-
rétti. Sögurnar voru fyrst og fremst skrifaðar til að vekja upp samúð með
húsdýrum (einu villtu dýrin voru fuglarnir og refurinn og þótt lítið sé af
sögum um þau ber þau oft á góma í ljóðlistinni) og þær voru skrifaðar
jafnt fyrir börn sem fullorðna. Íslenska skilgreiningin á „raunsæislegum“
dýrasögum myndar ákveðið mótvægi við önnur uppflettirit og minnir um
margt á skrif Roberts í Kanada í kringum aldamótin. Þessar dýrapersónur
eru hvorki tákn né myndlíkingar fyrir nokkuð annað en sjálf sig. Dýrin eru
raunverulegar persónur og þar með mun meira en einföld frásagnartól.
Sögunum er ætlað að snúast um dýr, en ekki bara mannfólk. Engu að síður
má einnig færa rök að því að sögurnar séu dæmisögur fyrir mannfólk, þar
sem misþyrming á dýrum einkennir oft spilltar mannverur. Jafnframt má
halda því fram að illa haldin dýrin séu táknræn fyrir stöðu lítilmagnans
almennt. En þótt færa megi rök fyrir ýmiss konar táknrænum túlkunum
þá verður að hafa í huga að flestar sögurnar voru skrifaðar fyrir dýravel-
ferðartímaritið Dýravininn (1885–1916) og því ber ekki að gera lítið úr
bókstaflegum lestri þeirra.
Íslensku dýrasögurnar hafa ekki hlotið mikla athygli innan bókmennta-
fræðinnar og eru fyrst og fremst til sem neðanmálsgrein í víðari umræðu um
raunsæisstefnu nítjándu aldar. Jafnvel þegar um ræðir einkar raunsæislega
skrifaðar sögur eftir þekkta höfunda hafa sögurnar verið afgreiddar sem
áframhald á sósíalrealisma og færðar inn í stærra táknfræðilegt samhengi
þar sem þær eru lesnar sem spegill er sýnir bág kjör kúgaðs mannfólks.
Fyrsta íslenska dýrasagan, „Skjóni“ eftir Gest Pálsson,53 segir samúðar-
fulla sögu um hest sem er upphaflega lofsungin eign valdamikils manns en
53 Þótt ávallt sé hættulegt að ætla að nokkuð sé „fyrst“, þá er „Skjóni“ almennt talin
fyrsta íslenska dýrasagan af fræðimönnum hér á landi. Sjá: Björn Teitsson, „Íslenzk-
ar dýrasögur“, Mímir: Blað félags stúdenta í íslenzkum fræðum, 2/1970, bls. 5–16, bls.
5, Hannes Pétursson, Bókmenntir, bls. 24; og Hugtök og heiti í bókmenntafræði, bls.
63.
RAUNSÆISDÝR OG NÁTTúRUVÍSINDASKÁLDSKAPUR