Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2016, Síða 197

196
okkar“.3 Svar Enzensbergers er um margt lýsandi fyrir viðbrögð skálda við
yfirlýsingu Adornos, sem gjarnan hafa lagt áherslu á gildi ljóðsins og nauðsyn
þess að varðveita það sem einskonar vígi ósvikinnar og djúprar reynslu í heimi
síaukins áreitis, markaðshyggju og yfirborðsmennsku. Um leið og horft er til
slíkra viðbragða við orðum Adornos er þó vert að spyrja hvað nákvæmlega
felst í fullyrðingu hans, sem hefur ýmist verið lesin sem bann við listsköp-
un almennt eftir Auschwitz, sem bann er snýr sérstaklega að ljóðinu, sem
ögrun og áskorun er kallar eftir nýrri ljóðrænni tjáningu, sem dómur yfir villi-
mennsku nútímaljóðsins eða sem áminning um að ekki sé hægt að halda áfram
að yrkja eftir helförina eins og ekkert hafi gerst.4 Þegar leitað er svars við
þeirri spurningu hvað felst í yfirlýsingu Adornos er gagnlegt að skoða nánar
samhengið sem hún er sett fram í:
Menningargagnrýnin stendur frammi fyrir lokastiginu í díalektík menn-
ingar og villimennsku: að skrifa ljóð eftir Auschwitz er villimennska –
og það tærir jafnframt upp vitundina sem lýsir því hvers vegna það varð
útilokað að yrkja á okkar tímum. Á meðan hinn gagnrýni andi dvelur
við sjálfhverfar hugleiðingar stenst hann algjörri hlutgervingunni ekki
snúning, hún hafði framrás andans að forsendu en býst nú til að gleypa
hann í sig.5
Í fyrsta lagi er vert að athuga að fullyrðingin um að það sé orðið „útilokað
að yrkja á okkar tímum“ – sem er hin hlið yfirlýsingarinnar um að það sé
villimennska að yrkja eftir Auschwitz – er ekki beinlínis yfirlýsing þess efnis.
Gagnrýni Adornos snýr um leið – og í raun fyrst og fremst – að þeirri vitund
sem heldur slíku fram, enda er hún jafn ofurseld villimennskunni og ljóðlistin
3 Hans Magnus Enzensberger, „Die Steine der Freiheit“, Lyrik nach Auschwitz?
Adorno und die Dichter, ritstj. Petra Kiedaisch, Stuttgart: Reclam, 1995, bls. 73–76,
hér bls. 73. Í riti Kiedaisch má, auk skrifa Adornos um efnið, finna safn greina og
ljóða sem tilheyra umræðunni um ljóðagerð eftir Auschwitz í hinum þýskumælandi
heimi.
4 Sjá ágæta samantekt um þessar ólíku túlkanir og viðbrögð í inngangi Petru Kie-
daisch að ritinu Lyrik nach Auschwitz, bls. 9–25, hér einkum bls. 9–12.
5 Á frummálinu hljómar niðurlagið þannig: „Kulturkritik findet sich der letzten Stufe
der Dialektik von Kultur und Barberei gegenüber: nach Auschwitz ein Gedicht
zu schreiben, ist barbarisch, und das frißt auch die Erkenntnis an, die ausspricht,
warum es unmöglich ward, heute Gedichte zu schreiben. Der absoluten Verding-
lichung, die den Fortschritt des Geistes als eines ihrer Elemente voraussetzte
und die ihn heute gänzlich aufzusaugen sich anschickt, ist der kritische Geist
nicht gewachsen, solange er bei sich bleibt in selbstgenügsamer Kontemplation.“
Theodor W. Adorno, „Kulturkritik und Gesellschaft“, bls. 30.
ThEodoR W. adoRno