Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2016, Blaðsíða 202

201
og dramblát viðurkenningin á inntaki menningargagnrýninnar sem gerir
hana óviðeigandi, fremur en skortur á virðingu fyrir því sem gagnrýnt er.
Menningargagnrýnandinn er berskjaldaður andspænis þeirri ásökun að
hann líti á sjálfan sig sem handhafa þeirrar menningar sem menninguna
skorti. Hégómi hans kemur hégóma hennar til bjargar: um leið og hann
bendir ásakandi á menninguna, rígheldur hann fortakslaust og af kreddu-
festu í hugmyndina um menningu. Hann sækir að henni úr annarri átt. Þar
sem við blasir örvænting og óheyrileg þjáning sér hann aðeins hið andlega,
vitundarástand mannkyns, hnignun siðvenja. Um leið og gagnrýnin hamr-
ar á þessu freistast hún til að gleyma hinu óumræðilega í stað þess að reyna
af veikum mætti að koma í veg fyrir að það verði hlutskipti mannanna.
Þótt menningargagnrýnandinn sé jafnan hluti af óhæfunni sem ríkir,
greinir hann sig á fræðilegan hátt frá henni. Hann fléttar aðgreininguna
inn í þá menningarstarfsemi sem hann vildi hefja sig yfir, en hún sjálf
þarfnast þessarar aðgreiningar til að geta litið á sig sem menningu. Tilkall
hennar til göfgi, en í krafti þess kemst hún undan því að vera metin út frá
efnislegum lífsskilyrðum, felst með annars í því að hún er aldrei nógu göfug
að eigin mati. Eftir því sem gildi göfgunarinnar verður vafasamara vex sú
yfirdrifna krafa menningarinnar, sem þegar allt kemur til alls er knúin af
andanum, að fjarlægja sig frá ríkjandi aðstæðum, hvort sem hún stendur
frammi fyrir því að veraldlegar vonir séu við það að rætast eða að óteljandi
mannslíf verði þurrkuð út. Menningargagnrýnandinn sér slíka göfgi sem
forréttindi sín en það grefur um leið undan stöðu hans að hann skuli vera
æruverðug og launuð boðflenna á sviði menningarinnar. Þetta spillir svo
inntaki gagnrýninnar. Sannleiksorðin um hina ósönnu vitund eru óþyrmi-
lega á valdi þess sem barist er gegn og einblína á birtingarmyndir þess.
Sá sem hamrar á eigin yfirburðum lítur vissulega um leið á sig sem einn
af hópnum. Ef starf gagnrýnandans í borgaralegu samfélagi yrði kannað
nánar, myndu menn án efa greina einskonar valdarán í andartakinu þegar
hann fékk stöðu menningargagnrýnanda, líkt og t.a.m. Balzac kom auga
á. Atvinnugagnrýnendur voru í upphafi „fréttaritarar“: þeir leiðbeindu
mönnum á markaði andlegra afurða. Þannig fengu þeir öðru hverju inn-
sýn í stöðu mála en voru þó ávallt umboðsmenn í viðskiptum og sáttir við
sviðið sem slíkt, þótt þeir kynnu að vera ósáttir við einstakar afurðir. Þeir
bera þessa enn merki jafnvel þótt þeir hafi brotist út úr hlutverki umboðs-
mannsins. Það var efnahagslega óumflýjanlegt að þeim væri falið hlutverk
sérfræðingsins og síðar dómarans, þótt málavextirnir sjálfir útheimtu það
MENNINGARGAGNRÝNI OG SAMFÉLAG