Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2016, Síða 206

205
einmitt sjálfræði menningargagnrýnandans lúti í lægra haldi fyrir hlut-
kenndri mynd viðfangsins – og um leið tilkall hans til dýpri þekkingar á
hlutnum, sem sett er fram með því að greina hugtakið frá hlutnum sem
hann táknar í krafti óháðs dóms.
Æðsta blæti gagnrýninnar er þó sjálft menningarhugtakið. Ástæðan
er sú að í eigin skilningi hefur ekkert sannferðugt listaverk og engin sönn
heimspeki nokkru sinni samanstaðið aðeins af sjálfum sér, verund sinni í
sér. Þau hafa ávallt staðið í tengslum við raunverulegan lífsframgang sam-
félagsins sem þau greindu sig frá. Höfnun þeirra á sektarbyrði þess lífs
sem viðheldur sjálfu sér í blindni og af hörku, áhersla þeirra á sjálfræði og
sjálfstæði og aðgreiningu frá ríki markvísinnar felur í sér – í það minnsta
ómeðvitað – vísi að ástandi þar sem frelsið yrði að veruleika. Þetta fyrirheit
menningarinnar er tvírætt á meðan tilvist hennar er háð raunveruleika sem
er í álögum og á endanum valdi yfir vinnu annarra. Ástæða þess að evrópsk
menning í allri sinni breidd – það sem rataði inn í neysluna til að fram-
kvæmdastjórar og sáltæknar gætu ávísað því til þegnanna – úrkynjaðist og
varð að helberri hugmyndafræði er breytt afstaða hennar til starfseminnar
í hinum efnislega grunni: hún afsalaði sér möguleikanum á íhlutun. Þessi
breyting var vitaskuld ekki syndafall, heldur var hún knúin fram af sögu-
legum lögmálum. Það er aðeins þegar hin borgaralega menning myndar
rof, þegar hún dregur sig inn í eigin skel, sem sú hugmynd gengur upp
að hún sé ósnortin af afskræmandi svívirðunni sem hefur breitt úr sér yfir
öll svið lífsins. Menningin er manninum aðeins trú ef hún færir sig undan
spilltri starfseminni sem orðin er andstæða hennar, undan stöðugri fram-
leiðslu þess sama, undan þjónustu við viðskiptavininn í þágu eigendanna
og þar með undan mönnunum. Slík sjálfhverf áhersla á eigið inntak,
sem birtist með mögnuðustum hætti í skáldskap og kenningum Valérys,
grefur þó jafnframt undan þessu inntaki. Um leið og andinn dregur til
baka spjótið sem hann hefur beint að raunverunni breytist merking hans,
þrátt fyrir að allt sé gert til að halda í hana. Með uppgjöf sinni frammi
fyrir skapadómi lífsins – og einkum með afmörkun sinni sem eitt svið af
mörgum – tekur andinn sér stöðu með því sem er og verður hluti af því.
Gelding menningarinnar, sem heimspekingar hafa kvartað yfir frá tímum
Rousseaus og „blekklessuöldinni“ sem lýst er í Ræningjum Schillers,19 til
19 [„Blekklessuöldin“ [tintenklecksendes Säkulum] vísar til fordæmandi lýsingar pers-
ónunnar Karls Moor í Ræningjum Schillers (Die Räuber, frumsýnt 1782) á bók-
menntum 18. aldar, sem hann stillir upp sem andstæðu mikilfenglegra bókmennta
klassískrar fornaldar.]
MENNINGARGAGNRÝNI OG SAMFÉLAG