Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2016, Side 20

19
Fílænisar áður óþekkta úlfúð í hinum forna heimi: Á hana og kynlífshjálp-
arbókahöfundana er varla minnst í fornum heimildum nema í yfirgengi-
legum fordæmingartón, eins og koma mun í ljós. Hvað var það við kynlífs-
hjálparbækurnar, og sérstaklega bók Fílænisar, sem framkallaði þetta?
Athygli vekur að Fílænis virðist vera vel lesin og viljandi leika sér með
þekkt bókmenntaform til forna. Þetta er sagnaritið, það sem fékk síðar
nafnið historia („rannsókn“), en Fílænis kennir einmitt verk sitt við slík-
ar rannsóknir (historiê á jónískri mállýsku bókarinnar).33 Fyrsta setning
hennar kallast einnig beint á við hinar frægu fyrstu línur bóka sagnarit-
aranna Heródótosar (6.–5. öld f. Kr.) og Þúkýdidesar (5. öld f. Kr.), þar
sem þeir kynna sig með föðurnafni og/eða uppruna og útskýra í stuttu
máli tilgang verka sinna: Að skrá og varðveita þekkingu um afrek manna í
stríðum. Báðir leggja áherslu á eigin reynslu og það sem þeir sáu með eigin
augum.34 Fílænis gerir svipað tilkall til þekkingarvarðveislu og mikilvægi
„eigin reynslu“, en í málefnum kynlífs: Rit Fílænisar gerir (húmorískt?)
tilkall til að vera rannsókn á kynlífi á sama hátt og Rannsóknir Heródótosar
greina samskipti Grikkja og Persa. Sömuleiðis er vitað að í hinni týndu
bók Elefantisar mátti finna leiðbeiningar um fóstureyðingaraðferðir; þar
teygir Elefantis sig inn á svið fornra náttúruvísinda.35
Um Elefantis sjálfa og flesta hina kynlífshjálparbókarhöfundana er ekk-
ert vitað, en um Fílænis eru til örfáar ævisögulegar heimildir. Fyrst er
minnst á hana í heimildum frá 4./3. öld f. Kr. en bók hennar er varla
mikið eldri en það. Þótt Fílænis geri sjálf grein fyrir sér í fyrstu málsgrein
bókar sinnar, og gefi jafnvel upp föðurnafn, þá var það ekki endilega tekið
alvarlega af lesendum. Þetta kemur bersýnilega í ljós í tveimur af elstu
heimildum okkar um Fílænis, kvæðum sem ort voru í hennar nafni. Annað
er eftir Æskhríon frá Samos (4/3 öld f. Kr.):36
33 Samkvæmt eyðufyllingu Tsantsanoglou, en hann færir afar sannfærandi rök fyrir
henni í „The Memoirs of a Lady from Samos“, bls. 184–187.
34 Kynning Heródótosar (Hdt. 1.1) hljómar svo (þýð. Stefán Steinsson, Heródótus frá
Halikarnassos: Rannsóknir, Reykjavík: Mál og menning, 2013, bls. 11): „Heródótus
frá Halikarnassos birtir hér rannsókn sína til að atburðir meðal manna falli ekki
ógildir fyrir tímans tönn …“; Þúkýdídesar (Thu. 1.1) svo (þýð. Sigurjón Björnsson,
Þúkýdídes: Saga Pelópseyjarstríðsins, Reykjavík: Sögufélag, 2014, bls. 23): „Aþening-
urinn Þúkýdídes setti hér saman frásögn af framvindu stríðsins milli Pelópseyinga
og Aþeninga.“ Um notkun eigin reynslu, sjá Thu. 1.21–22; Hdt. 7.152. Tsants-
anoglou bendir á þessi textatengsl í „The Memoirs of a Lady from Samos“, bls.
192.
35 Sjá Plin. HN 28.81.
36 Gow og Page vilja meina að þetta kvæði sé skrifað á undan og hitt sé byggt á því,
ÞRJú SKREF Í ÁTT Að TiLURð KLÁMSiNS