Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2016, Side 85

84
1539 má líta svo á að Íslendingar merktu fyrst að siðaskipti væru í aðsigi
í landinu. Snemma á hvítasunnudagsmorgun það ár gerðu konungsmenn
frá Bessastöðum undir forystu Diðriks frá Minden (Dietrich van Minden,
d. 1539), umboðsmanns hirðstjóra, innrás í klaustureyjuna viðey og lögðu
hana ásamt klaustrinu undir sig. Þess má geta að nokkrum árum síðar
(eftir 1547) bætti (Gleraugna-)Pétur Einarsson (um 1505–1594?), einn af
forvígismönnum siðbótarinnar og bróðir Marteins Einarssonar (d. 1576)
Skálholtsbiskups (1549–1556), um betur og lét rífa kirkjuna og klaust-
urhúsin eða að minnsta kosti svefnhús munkanna og lét byggja í staðinn
borðstofu, kokkhús og „[…] aptur af þeim það hús, er menn kalla náðhús,
og lét ræsirinn horfa í kirkjustaðinn [...]“.15 vildi Pétur með þessu end-
anlega svipta eyjuna fyrri helgi sinni en margir héldu tryggð við hana sem
helgistað.16 Klausturtakan 1539 leiddi til hrinu voðaverka þegar nokkrir
konungsmenn voru teknir af lífi seinna um sumarið.17
Hér skal innrásinni í viðey ekki mælt bót. Á nútímamælikvarða var
eignaupptakan þar þó tæpast rán eins og oft hefur verið talið heldur skilj-
anleg aðgerð í ljósi þeirra aðstæðna sem upp voru komnar í ríkinu er kon-
ungsvaldið hafði tekið ákveðna afstöðu gegn miðaldakirkjunni. Á lúth-
erskan mælikvarða var klaustrið óþörf trúarleg stofnun sem dregið gat úr
áhrifamætti siðbótarguðfræðinnar, klausturfólkinu skyldi einnig séð fyrir
framfærslu og jafnvel prestsþjónustu og ábótinn fékk jarðir til framfærslu.
Þá skorti konungsvaldið tilfinnanlega fleiri jarðeignir í landinu.18
Á árunum 1539–1542 gengu siðaskiptin yfir í Skálholtsbiskupsdæmi
sem náði sem kunnugt er yfir landið allt að Norðlendingafjórðungi
undanskildum. Á alþingi 1539 sagði Ögmundur Pálsson (d. 1541) af sér
embætti sökum elli. Þetta var dæmalaust hér þar sem biskupar þjónuðu
15 Jón Egilsson, „Biskupa-annálar Jóns Egilssonar með formála, athugagreinum og
fylgiskjölum eptir Jón Sigurðsson“, Safn til sögu Íslands og íslenzkra bókmenta að
fornu og nýju i, Kaupmannahöfn: Hið íslenska bókmenntafélag, 1856, bls. 15–136,
hér bls. 82.
16 Þórir Stephensen, „Fjörbrot kaþólskunnar í viðey“, Saga. Tímarit Sögufélags
2/2008, bls. 194–199, hér bls.196, 198–199.
17 Jón Gissurarson, „Ritgjörð Jóns Gizurarsonar um siðaskipta tímana, með formála
og athugagreinum eptir Jón Sigurðsson“, Safn til sögu Íslands og íslenzkra bókmenta
að fornu og nýju i, Kaupmannahöfn: Hið íslenska bókmenntafélag, 1856, bls. 640–
701, hér bls. 660–662, 665–667. vilborg Auður Ísleifsdóttir, Byltingin að ofan, bls.
182–184.
18 Hjalti Hugason, „Siðbót og sálarangist. Um ofbeldi, spennu, átök og hrun á sið-
bótartímanum“, Skírnir. Tímarit Hins íslenska bókmenntafélags 1/2015, bls. 53–85,
hér bls. 62–63.
HJALTi HUGASON