Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2016, Side 91

90
ingin sé merkingarbær átti „aðeins“ eftir að aðlaga sjálfsmynd þegnanna á
hinu fjarlæga eylandi þeirri opinberu stefnumótun (ímynd) sem fram hafði
farið í miðstöð ríkisins þar sem aðstæður voru aðrar og andstæður sjálfs-
myndar og ímyndar ekki eins miklar hjá stórum hópum eða stéttum. Hér
væri þá um pólitíska merkingu að ræða. Stjórnskipunarlegum grunni hefur
þá verið skotið undir hina pólitísku stefnu með samþykktum Íslendinga á
kirkjuskipaninni (1541/1542 og 1551) og þá undir þrýstingi eins og fram
er komið. Sé þessi viðmiðun viðurkennd væri vissulega horft framhjá hefð-
bundnum þjóðlegum réttindum Íslendinga til að hafa áhrif á löggjöf lands-
ins sem þeir héldu til streitu á siðaskiptatímanum. Slík einföldun á sögunni
er vissulega ekki óþekkt þegar afskekktar hjálendur eiga í hlut! Hér verður
þó ekki byggt á viðmiðuninni frekar en gert var hér framar.
Kirkjuréttarleg merking er þrengri en samkvæmt henni má líta svo á
að samfélög eða þjóðir sem tilheyra evangelískum biskupsdæmum séu
lúthersk.32 Sé það gert eru viðmiðanir hérlendis einfaldar. Austfirðingar,
Sunnlendingar og vestlendingar urðu lútherskir 1541 en Norðlendingar
áratug síðar eða þegar nokkrir lykilklerkar gengust undir kirkjuskipan
Kristjáns iii.
út frá kirkjulegum sjónarhornum má þó gera ríkari kröfur og líta svo á
að til að biskupsdæmi teljist lútherskt þurfi þar að vera viðhafðir lútherskir
helgisiðir. Þar væri um helgisiðafræðilega, eða „lítúrgíska“ merkingu að ræða.
Hér breyttust opinberir helgisiðir ekki um leið og lútherskri kirkjuskipan
var veitt viðtaka. Til þess skorti allar helstu forsendur. Prestarnir sem önn-
uðust helgihaldið voru uppaldir við, menntaðir í og mótaðir af kaþólsku
helgihaldi. Afstaða þeirra til hinna nýju siða hefur að líkindum spannað
allt litrófið frá megnustu andúð og andstöðu til nýjungagirni og ákefðar til
breytinga. Þá vantaði öll hjálpargögn og handbækur til evangelísks helgi-
halds. Hinu svokallaða handbókarlausa tímabili lauk með útgáfu handbók-
ar Marteins Einarssonar (Ein Kristilig handbog Jslenskud af Herra Marteine
Einar syne ...) sem kom út 1555. Meðan á því stóð var miklum vandkvæð-
um bundið að taka upp lútherskt helgihald hér þótt þau væru tilfinnanlegri
við ýmsar aðrar kirkjulegar athafnir en messuna sjálfa.33 Eftir þetta átti
32 Minnt skal á að fyrr á tímum var hugtakið þjóð (nation) ekki einvörðungu notað
um íbúa heils þjóðríkis eða samfélags sem laut eigin stjórn heldur ekki síður íbúa
smærri svæða sem þó deildu ákveðnum sérkennum er greindu þá frá öðrum hvort
sem var í stjórnsýslu eða menningarlegu tilliti.
33 Arngrímur Jónsson, Fyrstu handbækur presta á Íslandi eftir siðbót: Handbók Marteins
Einarssonar 1555, Handritið Ny kgl. Saml. 138 4to, Graduale 1594: Lítúrgísk þróun-
HJALTi HUGASON