Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2016, Page 95

94
mörgum vísum og kvæðum ...) en henni var meðal annars ætlað að koma í
stað blautlegs kveðskapar og annarrar veraldlegrar skemmtunar.43
Loks skal nefnd söguleg merking sem leggja má í að þjóð eða samfélag sé
lútherskt en hún felst í að lúthersk siðaskipti hafi gengið yfir í sögu þess og
evangelískar hugmyndir haft þar meiri eða minni áhrif fyrr á öldum án þess
að slík sértæk áhrif séu áberandi nú, að minnsta kosti þegar kirkjulífinu í
þröngri merkingu sleppir. Þrátt fyrir það getur víða eimt eftir af hinum
lútherska arfi án þess að því sé verulegur gaumur gefinn (sjá framar).
Í ljósi þess sem hér hefur verið sagt verður að líta svo á að siðaskipti
hafi gengið hér yfir í nokkrum bylgjum á hinum ýmsu sviðum. Er þar til
dæmis átt við hina (trúar-)pólitísku og kirkjuréttarlegu bylgju er lúthersk
kirkjuskipan var innleidd og hina helgisiðafræðilegu bylgju er lútherskt
helgihald festist í sessi. Loks ber að geta hinnar siðrænu bylgju. Nýverið
hefur siðaskiptatímanum verið skipt upp í tvö skeið sem kenna má við
hrun og uppbyggingu.44 Með hliðsjón af einni elstu frásagnarheimild
okkar um tímabilið, fyrrnefndum Biskupa annálum Jóns Egilssonar, má
líta svo á að hvörfin milli þessara tveggja andstæðu skeiða hafi átt sér stað
nærri 1560.45 Að sumu leyti kemur það heim og saman við það sem sagt
var hér að framan um tímasetningar hinna ýmsu bylgna siðaskiptanna og
þá einkum siðaskiptin í helgisiðafræðilegri og siðrænni merkingu.46 Þá
er nokkur hefð í íslenskri kirkjusöguritun fyrir að líta svo á að siðaskipta-
tímanum ljúki um 1630. Er þá miðað við dauða biskupanna Guðbrands
Þorlákssonar á Hólum og Odds Einarssonar (1559–1630) í Skálholti.47 Í
ljósi þess mætti svara meginspurningu greinarinnar þannig að Íslendingar
hafi orðið lútherskir á tímabilinu frá síðari hluta 16. aldar til fyrri hluta
43 Guðbr. Th. S. (Guðbrandur Þorláksson), „Til lesarans“, Vísnabók Guðbrands, Jón
Torfason og Kristján Eiríksson sáu um útgáfuna, inngangur og skýringar eftir Jón
Torfason, Kristján Eiríksson og Einar Sigurbjörnsson, Reykjavík: Bókmennta-
fræðistofnun Háskóla Íslands, 2000, bls. 3.
44 Hjalti Hugason, „Siðbót og sálarangist“, bls. 56–57.
45 Jón Egilsson, „Biskupa-annálar“, bls. 85, 106. Sjá þó Jón Halldórsson, Biskupasögur,
bls. 126.
46 Nýverið hefur verið sett fram sú skoðun að þetta sé einmitt upprunamerking í
íslenska orðinu siðaskipti þegar það er viðhaft um trúmálaumbrotin á 16. öld. Hjalti
Hugason, „Heiti sem skapa rými“, bls. 200–207.
47 Jón Helgason, Kristnisaga Íslands frá öndverðu til vorra tíma ii, Reykjavík: Félags-
prentsmiðjan, 1927, bls. 382, Torfi K. Stefánsson Hjaltalín, Íslensk kirkjusaga,
Reykjavík: Flateyjarútgáfan, 2012, bls. 140.
HJALTi HUGASON