Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2016, Side 101

100
eins og þeir höfðu þróast síðan um siðaskipti að leysast upp og hin forna
trúarmenning þar með að víkja fyrir veraldlegri menningu í umróti margs
konar samfélagsbreytinga.70 Nú þegar 500 ár verða brátt liðin frá upphafi
siðbótarstarfs Marteins Lúthers er áhugavert að kanna í hvaða mæli menn-
ing okkar og samfélag endurspegla þrátt fyrir allt enn þann hugmynda- og
hugsjónaarf sem til hans má rekja og hvort merkja megi lúthersk áhrif til
dæmis í bókmenntum okkar og hugsanlega á öðrum sviðum menningarinn-
ar eða í almennu samfélagslegu tilliti.71 Þar er um þverfræðilegt viðfangsefni
að ræða og vonandi mun rannsóknarverkefni sem Guðfræðistofnun Háskóla
Íslands hefur stofnað til varpa nokkru ljósi á það.72
Samfella eða rof?
Spurningin um hvenær við urðum lúthersk er öðrum þræði túlkunar-
eða aðferðafræðilegs eðlis. Svörin ráðast ekki síst af hvort fremur er lögð
áhersla á samfellu eða rof á siðaskiptatímanum, það er hvort litið sé svo á
að um byltingu eða langtímaþróun hafi verið að ræða. Þá eru svörin háð
sögusýn eða sjónarhorni á söguna. Er þar átt við hvort sagan sé fremur
talin hverfast um einstaka atburði eða aðstæður og innviði („strúktúra“) í
samfélagi og menningu. Hér skiptir og máli hvort athygli beinist fremur
að hugarfars- og félagssögulegum atriðum eða pólitískum, hvort sem um
er að ræða hreina veraldlega pólitík eða kirkju- og/eða trúarpólitík. Þá
skiptir máli hvort leitað er breytinga á sviði opinberrar stefnumörkunar
eða ímyndar þar sem stórstígar breytingar eiga sér oft stað, eða þróunar
í „hugsunum, orðum og gjörðum“ venjulegs fólks á hinum ýmsu sviðum
daglegs lífs (oft nefnt raunmynd) þar sem breytingar eru sjaldnar hrað-
fara eða byltingarkenndar. Í sögu 16. aldar skiptir og máli hvort verið er
að fjalla um það fyrirbæri sem í seinni tíð hefur verið leitast við að nefna
siðbót í þröngri merkingu eða hvort fremur er átt við það sem felst í heit-
unum siðaskipti og siðbreyting, þar sem hið fyrrnefnda nær yfir (trúar-)
70 Hjalti Hugason, „Kristnir trúarhættir“, bls. 330–339. Athygli skal vakin á að þetta
er um það bil sami tími og Sigurður Nordal leit á sem hnignunarskeið kristninnar
í landinu (1880 –1940).
71 Hér er bókmennta sérstaklega getið vegna þess hve sérstakan sess þær skipa í ís-
lenskri menningarhefð og þá ekki síst miðað við aðrar listgreinar. Þá voru lengi náin
tengsl milli kirkjunnar og bókmenntanna og bókmenningarinnar almennt vegna
mikillar aðkomu kirkjunnar og kirkjunnar manna að bókagerð og útgáfumálum
þjóðarinnar allt fram á 19. öld.
72 Sjá heimasíðu verkefnisins http://2017.hi.is/.
HJALTi HUGASON