Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2016, Page 102

101
pólitíska breytingu en hið síðarnefnda yfir hægfara hugarfars- og menn-
ingarlega þróun meðal alls almennings.73
Þau atriði sem hér hafa verið nefnd ráða miklu um hvort vegferð okkar
frá kaþólskri miðaldakristni og -kirkju til lútherskrar séu fremur talin fel-
ast í sögulegu rofi eða samfelldri sögu sem vindur fram í stigskiptri þróun
á löngum tíma. Sé hallast að fyrrnefndu túlkuninni skjóta spurningar upp
kollinum um hvers konar byltingu hafi verið um að ræða, hver hafi bylt
hverju og til hvers. Í því sambandi vakna spennandi álitamál um hvort
starf Kristjáns iii hafi fremur ráðist af siðaskiptaviðleitni eða hvort um
siðbótarstarf hafi verið að ræða. Í fyrra tilvikinu hefur það verið pólitískt
umbyltingarstarf sem ætlað hefur verið að auka völd hans meðal annars
hér á útjaðri ríkisins. Í því síðara hefur það beinst að því að leiða þegn-
ana til „bættrar“ og þar með „réttari“ trúar. Á 16. öld voru mörk opinbers
rýmis og einkarýmis ekki eins skýr og leitast er við að halda uppi nú á
dögum. Raunar var einkarými tæpast til í nútímaskilningi. Trúmál voru
til að mynda langt frá að vera einkamálefni fólks.74 Mikilvægt er því að
nálgast sögu 16. aldar og raunar fyrri alda (tímabilið sem oft er kennt
við ancien régime) sem heildstæða sögu sem spannar í senn veraldlega og
trúarlega þætti. Þetta á meðal annars við um siðbótarstarf og aðra þætti í
stjórnvaldsaðgerðum Kristjáns iii. Áríðandi er samt að leitast við að greina
á milli þess sem kalla má samhangandi fyrirbæri sem lúta beinu orsakasam-
hengi, tengd fyrirbæri sem fléttast saman til dæmis á þann hátt að gerendur
73 Hjalti Hugason, „Heiti sem skapa rými“, bls. 225–228.
74 Friðarsamningarnir 1555 (Augsburg) og 1648 (Westfalen) eru gott dæmi um
hvernig einkarýmið og/eða persónufrelsið var takmarkað á trúmálasviðinu. Sam-
kvæmt fyrri samningnum var einstökum furstum (í þýska ríkinu) heimilað að
ákveða hvort kaþólsk eða lúthersk kirkja skyldi vera í ríki þeirra (jus reformandi) en
þegnunum gert skylt að játa sömu trú og þeir (cujus regio ejus religio). Samkvæmt
þeim síðari skyldu kalvínistar öðlast sama rétt og kaþólskir og lútherskir áður og
slakað skyldi á þeirri skyldu að þegnar játuðu sömu trú og furstinn. Hann gat nú
skipt um kirkjudeild án þess að þröngva þegnunum til hins sama. Kirkjueignir
skyldu aftur á móti haldast í eigu þeirra sem þær áttu 1624. Sú regla olli því að
íbúar einstakra landssvæða voru bundnir þeirri kirkjudeild sem ríkt hafði á við-
komandi svæði á viðmiðunarárinu. Þegnarnir öðluðust með öðrum orðum rétt til
að halda trú sinni (jus subdidorum) þrátt fyrir hugsanleg trúskipti fursta. Trúarlegt
öryggi þegnanna óx þannig sem og trúarlegt svigrúm furstanna. Almenningur gat
á hinn bóginn ekki skipt um trú (kirkjudeild) nema flytja búferlum. Carsten Bach-
Nielsen, „1500–1800“, bls. 168, 244–245. Sven Göransson, Från påvens gudsstat
till religionsfriheten, Kyrkohistoria 2, án útgst.: Svenska bokförlaget, 1969, bls. 172,
273–275. Einkarými á trúmálasviðinu myndaðist fyrst hérlendis með því trúfrelsi
sem stjórnarskráin 1874 kom á.
HvENÆR URðUM við LúTHERSK?