Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2016, Blaðsíða 103

102
eða aðrir þátttakendur eru hinir sömu og loks fyrirbæra sem eru aðeins
samtímaleg þar sem þau gerast á sama eða svipuðum tíma á sömu slóðum
án þess að á milli þeirra sé einfalt eða beint samband. Hér er litið svo á að
siðaskiptin og þróun einvaldsríkis í Danmörku á 16. og 17. öld séu sam-
tímaleg og vissulega tengd fyrirbæri þar sem Kristján iii, samverkamenn
hans og arftakar koma við sögu á báðum sviðum. Á hinn bóginn er ekki
litið svo á að um samhangandi fyrirbæri sé að ræða. Beinu orsakasamhengi
milli siðaskiptanna og þróunar einvaldsríkisins er sem sé hafnað þrátt fyrir
að hinu lútherska skeiði í sögu okkar hafi að nokkru leyti lokið um leið og
einveldið leið undir lok (sjá framar).75 Helstu rökin fyrir þessari afstöðu
er að einveldi þar sem furstinn fór með hina eiginlegu stjórn kirkjunnar í
ríki sínu þróaðist ekki aðeins í lútherskum löndum á 16. og 17. öld held-
ur einnig þar sem siðbót var brotin á bak aftur eins og Frakkland er gott
dæmi um.76
Hér er litið svo á að trúarsaga okkar á 16. öld einkennist fremur af
samfellu og stigskiptri þróun en skörpum skilum, rofi eða byltingu.
Þyngst í þessu sambandi vegur að sami átrúnaður ríkti í landinu fyrir og
eftir siðaskipti þrátt fyrir að kristnin í vestur-Evrópu klofnaði þá í ólíkar
kirkjudeildir eða blokkir líkt og gerst hafði er kirkjur austurs og vesturs
klofnuðu hvor frá annarri á 11. öld. Rómversk-kaþólska kirkjan og kirkjur
75 vilborg Auður Ísleifsdóttir virðist sammála þessu mati er hún telur að halda beri
þróun „[…] miðstýrðs ríkisvalds, sem var samofið konungsvaldinu […]“ og sið-
breytingunni aðskildum en heitið siðbreyting notar hún um það fyrirbæri sem hér
er nefnt siðaskipti (sjá framar). vilborg Auður Ísleifsdóttir, Byltingin að ofan, bls.
13. Árni Daníel Júlíusson virðist fremur líta svo á að um samhangandi fyrirbæri sé
að ræða þegar hann túlkar niðurstöður sínar af rannsóknum á eignakerfi íslensku
kirkjunnar á þann hátt að Danir hafi „[…] enga tilraun […]“ gert til að breyta „[…]
íslenska kerfinu umfram það að leggja niður klaustrin […]“. Þó gerir hann ráð fyrir
að komist hafi á breytt „[…] hag- og þjóðfélagskerfi […] fyrir tilstuðlan siðbreyt-
ingarinnar hér á landi […]“. Árni Daníel Júlíusson, Jarðeignir kirkjunnar og tekjur
af þeim 1000–1550, Reykjavík: Center for Agrarian Historical Dynamics, 2014, bls.
244–245. vissulega var niðurlagning klaustra og upptaka á eignum þeirra liður í
siðaskiptunum. Því var um samhangandi fyrirbæri að ræða. Aftur á móti er áhorfs-
mál hvernig túlka beri „þjóðfélagskerfi“ í þessu sambandi og virðist Árni Daníel
ganga mun lengra en vilborg Auður í að skoða siðaskiptin og stjórnkerfisbreytingar
hér sem samtengd fyrirbæri líkt og raunar var algengt í fyrri rannsóknum. Árni
Daníel notar heitið siðbreyting eins og vilborg Auður og ýmsir fræðimenn í seinni
tíð yfir það sem hér er nefnt siðaskipti. Sjá Hjalti Hugason, „Heiti sem skapa rými“,
bls. 216–222.
76 Sven Göransson, Från påvens gudsstat till religionsfriheten, bls. 174, 379. Sjá Hjalti
Hugason, „Hverju breytti siðbreytingin? Tilraun til endurmats í tilefni af páfa-
komu“, Kirkjuritið 1.–2./1989, bls. 71–99, hér bls. 92–97.
HJALTi HUGASON