Tímarit Máls og menningar - 01.06.2009, Page 80

Ú l f h i l d u r D a g s d ó t t i r
80 TMM 2009 · 2
útleggst sem The Fantastic: A Structural Approach to a Literary Genre.6
Að mati Todorovs byggir hið fantastíska á þremur atriðum: Lesandi má
ekki geta valið milli náttúrulegrar eða yfirnáttúrulegrar lausnar, pers-
óna í verkinu verður að upplifa þetta hik líka, textinn má ekki bjóða upp
á ljóðræna túlkun eða vera dæmisaga. Hikið er aðalatriðið, en jafnframt
er það mikilvægt að hafna ekki hinu yfirnáttúrulega, það verður að vera
til því það verður að vera hægt að gera ráð fyrir því sem möguleika. Það
þarf ekki að orðlengja það frekar að miðað við þessa skilgreiningu
Todorovs eru til afar fáar fantasíur. Það eru einstaka verk sem uppfylla
þessar kröfur og þá helst smásögur, skáldsögur eru svo langar að þær
enda yfirleitt á því að leysa málið einhvern veginn. Þó er til undantekn-
ing á þessu, en það er skáldsaga Halldórs Laxness, Kristinhald undir
Jökli (1968), en eins og Ástráður Eysteinsson bendir á í grein sinni „Í
fuglabjargi skáldsögunnar“, uppfyllir hún fullkomlega þessi þrjú skil-
yrði Todorovs.7 Því miður virðist Todorov ekki hafa verið vel lesinn í
íslenskum bókmenntum, en dæmi hans koma fyrst og fremst úr got-
nesku skáldsögunni og öðrum heimsbókmenntum, en hann nefnir
meðal annars Kafka, Poe, Maupassant, Hoffmann, Gogol og Henry
James.
Í kenningu Todorovs má greinilega sjá ákveðna tilraun til að bjarga
fantasíunni undan því einfeldningslega ævintýrahlutverki sem hún
hefur fyrst og fremst verið sett í samband við og gera hana bókmennta-
legri og virðulegri. Rosemary Jackson tekur upp kenningar Todorovs í
bók sinni, Fantasy: The Literature of Subversion (1981) en opnar þær
nokkuð og er ekki eins upptekin af formfræðilegum afmörkunum.8
Hún segir að fantasíuna verði alltaf að skoða í tengslum við veruleikann
því fantasían er eilíf samræða við veruleikann og hún býr í veru-
leikanum og að baki honum. Þessi samræða við veruleikann hefur iðu-
lega það hlutverk að gagnrýna hann, og þá kannski aðallega að gagnrýna
tilfinninguna fyrir raunveruleikanum og hugmyndina um hann, og á
þann hátt vegur fantasían að rótum hans. Hún tekur upp hið fantastíska
hik Todorovs en breytir áherslunni dálítið. Jackson leggur áherslu á gat
sem myndast í raunveruleikann og fær aldrei að lokast. Eitthvað
ómögulegt gerist og það er gefin skýring, en skýringin er ómöguleg líka.
Dæmi Jackson eru svipuð þeim sem Todorov notar, en hún leggur einn-
ig áhersla á gotneskjar hrollvekjur en fjallar einnig um aðeins nútíma-
legri fantasíur eins og bækur Thomasar Pynchon.
Rosemary Jackson reynir markvisst að staðsetja fantasíuna kirfilega
innan raunveruleikans. Fantasían er hluti af raunveruleikanum, raun-
veruleikinn er fantasía. Þetta er mikilvægt atriði, fantasían er ekki annar
TMM_2_2009.indd 80 5/26/09 10:53:26 AM