Tímarit Máls og menningar - 01.09.2011, Blaðsíða 134

Á d r e p u r
134 TMM 2011 · 3
dæmigert fyrir f lokkinn. Það sker sig úr
fyrir þær sakir að það er undantekning
frá þeirri meginaðferð Steins að vekja
hughrif með einstökum orðum, orða-
samböndum og myndum. Sem er út af
fyrir sig arfur frá symbólisma, eins og
svo margt í nútímaljóðlist, en ekki sur-
realisma. Fleira má nefna sem andstætt
er þeirri stefnu, svo sem fágun ljóðanna.
Þau eru greinilega mjög vísvituð smíð
og fáguð til hins ítrasta. Og samsetning
bálksins er þaulhugsuð, afurð margra ára
tilrauna. [bls. 28. Enn segir Þorsteinn í
aftanmálsgrein 8, bls. 35: fastmótað kerfi
á borð við ljóðstafasetningu er surreal-
isma fjarlægt.]
Þetta minnir á tilvitnaða klausu Matth-
íasar um hughrif symbólisma hér að
framan. Síðustu atriði sín rökstyður
Þorsteinn ekki, og sé ég ekki aðra skýr-
ingu á því en að hann fylgi hér þeim
gamalkunna fordómi að rugla saman
hráefni surrealista og afurðum. Þeir
lögðu sig fram um að brjótast út úr
vanahugsun með því að stunda ósjálf-
ráða skrift, og að skrifa hver eftir öðrum
á blað án þess að sjá hvað hinir skrifuðu,
og fleira af því tagi, oft hópstarf. Þetta
var til að vekja ímyndunaraflið, úr því
frumefni unnu þeir, en að sjálfsögðu eru
öll listaverk eining, hnituð úr mismun-
andi þáttum, yfirleguverk einstaklings.
Ég bíð þess spenntur að Þorsteinn sýni
fram á annað um verk surrealista.
Ég færi mörg dæmi þess að Steinn
byggi ljóðabálkinn Tíminn og vatnið
ekki síst á surrealískum mótsögnum
ljóðabálksins „mannen utan väg“ eftir
sænska skáldið Erik Lindegren, en hann
birtist fyrst árið 1942, var endurútgef-
inn 1946 og vakti þá mikla athygli.
Alkunna var að Steinn var mánuðum
saman í Svíþjóð upp úr seinni heims-
styrjöld – ásamt Hannesi Sigfússyni,
sem vitnar að þeir þá lásu sænsk
nútímaskáld, m.a. Lindegren. Hannes
vildi þó ekki kannast við áhrif þeirra á
þá Stein (Örn Ólafsson 2005, bls. 120).
Eins og ég nefndi þar í grein minni er
það ekki mín uppgötvun að tengja Tím-
ann og vatnið við þennan ljóðabálk Lin-
degren, það gerði danski þýðandi ljóða
Steins, Poul P.M. Pedersen þegar árið
1964 í formála danskra þýðinga sinna á
ljóðum Steins.
Þorsteini bar sem öðrum fræðimönn-
um að kanna hvort eitthvað í Tímanum
og vatninu mælti gegn túlkun hans. Og
það var auðfundið í mínum fjölmörgu
dæmum um mótsetningar, samstillingu
ósamræmanlegra atriða, en það tel ég
megineinkenni surrealisma. Og þótt
módernismi svo sem surrealismi hafi
þróast úr symbólisma er hann mjög
ólíkur þeirri aðferð symbólista að vekja
hughrif. Ég orðaði aðferð þeirra raunar
svo í langri rannsókn, Seiðblátt hafið
(2008, einkum á bls. 277–434), að með
samstillingu mismunandi þátta skapi
symbólistar eitthvað nýtt, tilfinningu
fyrir andartaki. Þeir gerðu náttúrufyrir-
bæri og hugtök nákomin lesendum með
persónugervingu þeirra og líkingum við
hluti í nánasta umhverfi fólks. En í
módernismanum ríkir yfirleitt gagn-
stæð stefna, að nota líkingar til að sýna
nærtæka, kunnuglega hluti sem
ankannalega, framandi. Það einkennir
Tímann og vatnið, og raunar æ meir frá
fyrri gerð til seinni. Í þeim bálki skiptir
meginmáli að ljóðmælandi er í fögru,
annarlegu, óskiljanlegu umhverfi, það
er umhverfi, sem hann hefur engin tök
á. Það er mjög mikilvægt í ljóðabálkin-
um, að mótsagnir hans girða fyrir rök-
legan skilning. Þannig skynja lesendur
þessar ógöngur, finna fyrir þeim. Og
þaðan reynir ljóðmælandi að nálgast
viðmælanda í ástarsambandi, sem virð-
ist þá eina leiðin til að ná tökum á til-
verunni.
Ætli skýring þess að Þorsteinn lætur