Tímarit Máls og menningar - 01.02.2012, Blaðsíða 90

Á d r e p u r
90 TMM 2012 · 1
þeirra. Jónas Jónsson frá Hriflu staðhæfir
til dæmis árið 1927 að Íslendingar séu
„byrjendur í byggingarlistinni“ (Jónas
Jónsson 1927:19). Svo útbreidd er þessi
skoðun að Hjörleifur Stefánsson sjálfur,
sem er fyrrum umsjónarmaður með
húsasafni Þjóðminjasafns Íslands, minn-
ist ekki á það í nýlegri bók sinni, Andi
Reykjavíkur (2008), hvernig torfhúsum í
bænum var rutt úr vegi og hvernig þær
aðgerðir bjuggu í raun til anda Reykja-
víkur. En um miðja nítjándu öldina var
Reykjavík „torfbæjarborg“. (Árni Óla
1949:493) og var síðasta torfhúsið í
bænum, Litla-Brekka við Suðurgötu, ekki
rifið fyrr en árið 1980.
Hughrif varanleikans
Við höfum séð hér að framan hvernig
torfi og torfbyggingum hafa verið eign-
aðir eiginleikar sem hafa stofnað heilsu
fólks í tvísýnu og hvernig táknrænt gildi
torfsins og torfbæjarins hefur að ein-
hverju leyti tekið yfir það sem við getum
kallað efnislega eiginleika þess. Tákn-
rænar myndir af þeim efnisveruleika
sem fólk býr við hefur norski fornleifa-
fræðingurinn Björnar Olsen gagnrýnt í
nýlegri bók. Hann heldur því fram að
kenningarstraumar innan félags- og
hugvísinda, sem horfa framhjá eigin-
leikum hluta í kenningarsmíði sinni, séu
á villigötum. Mikilvægi efnislegra hluta,
segir hann, er fyrst og fremst metið út
frá gildi þeirra sem „líkingarmál, tákn,
íkon, skilaboð og texti“ færa þeim í stað
þess að horft sé á eðlislæga eiginleika
þeirra sjálfra (2010:34). Það er of langt
mál að gera grein fyrir þessari gagnrýni,
en mig langar til að draga fram þætti
sem Olsen telur að séu meðal eðlislægr-
ar náttúru hluta, ef ég má orða það svo.
Þessi náttúra hluta bregður, að mínu
mati, áhugaverðu ljósi á torf, torfbæja-
rústir og leiðir sem eru farnar til að
miðla þessum menningararfi.
Olsen heldur því fram að ending
hluta og það að þeir séu til staðar séu
mikilvægir eiginleikar efnislegra hluta,
ef ekki þeir mikilvægustu. Ástæðan
fyrir mikilvægi þeirra, segir hann, stafar
af því að hlutir sem slíkir bjóða upp á
tilfinningu fyrir öryggi og spásögn um
framtíðina. Þessar hugmyndir um
áreiðanlega endingu hluta, segir Olsen,
fela í sér að hlutir eru taldir til taks fyrir
félagsleg og menningarleg tengsl í fram-
tíðinni og þar með hafa þeir mikilvægu
hlutverki að gegna fyrir hverskonar end-
urtekningar. Vegna þessa eiginleika gera
þeir fólki kleift að safna því sem er liðið
í tíma, fortíðinni. (2010:160). Olsen
heldur því fram að hugmyndin um stöð-
ugleika hluta sé álitin eðlilegt ástand
þeirra og kalli það fram friðþægingu hjá
fólki og skipti miklu máli með ýmsum
hætti – fyrir samfélagið, félagsleg tengsl
og tilveru einstaklinga – eða með
öðrum orðum „„hlutir á réttum stað“
þykja jarðtenging fyrir jafnvægi sálar-
innar; þar sem stöðugleiki hluta sem
fólk notar frá degi til dags færir því hug-
hrif um varanleika“ (2010:159).
Olsen gerir einnig viðhorfið til hrörn-
unar að umtalsefni í bók sinni. Hrörnun
hluta er talin neikvæð, segir hann, þar
sem þeir eru taldir spillast og lítil lækk-
ast í efnafræðilegum ferlum. Á sama
tíma er litið svo á að upplýsingar, þekk-
ing og minning þeim tengdum tapist í
ferlinu. Olsen vill snúa þessari skoðun
við og líta svo á að í þessu ferli breytinga
verði til ný og eftirsóknarverð þekking.
Olsen vitnar í breska fornleifafræðing-
inn Tim Edensor sem lýsir þessari við-
horfsbreytingu á þennan hátt:
Rústir skapa óþekkt landslag, þar sem
þær afhjúpa það sem var hulið áður;
hlutirnir sem gerðu bygginguna heil-
lega eru berskjaldaðir, þeim hefur verið
svipt ofan af töfrum hennar. Innviðirnir
[…] innyfli byggingarinnar – leka út.